Współczesna diagnostyka onkologiczna opiera się w dużej mierze na możliwościach badań obrazowych takich jak tomografia komputerowa, tomografia rezonansu magnetycznego, pozytonowa tomografia emisyjna oraz ultrasonografia. Radiologia i diagnostyka obrazowa to ważna gałąź medycyny, która wymaga nowoczesnego sprzętu, dużego doświadczenia i specjalistycznej wiedzy. Podstawową metodą obrazowania większości zmian nowotworowych jest badanie tomografem komputerowym (TK, CT). Od chwili wprowadzenia tomografii komputerowej do powszechnego użytku, znajduje ona szerokie zastosowanie w rozpoznawaniu i określaniu stopnia zaawansowania zmian nowotworowych oraz ich monitorowaniu celem oceny skuteczności leczenia.

Niniejszy artykuł stanowi kompendium wiedzy o badaniu tomografem komputerowym dla pacjentów onkologicznych i powstał we współpracy z Europejskim Centrum Zdrowia Otwock.

Na czym polega badanie tomografem komputerowy?

Badanie tomografem komputerowym to obecnie podstawowe badanie obrazowe w diagnostyce większości chorób nowotworowych. Tomografia komputerowa pozwala na ocenę praktycznie wszystkich części ciała. Przedmiotem badania TK są najczęściej narządy klatki piersiowej, jamy brzusznej i miednicy a także szyja oraz (zwykle w stanach pilnych, kiedy wykonanie badania rezonansem jest utrudnione) głowa i mózgowie. Dynamiczna ocena napływu podawanego dożylnie środka kontrastowego umożliwia przeprowadzanie badań czynnościowych w tym badań perfuzyjnych a także ocenę czynności wydzielniczej nerek.

Po zebraniu tzw. „surowych danych” w trakcie przesuwania pacjenta wewnątrz aparatu podczas emisji promieniowania rentgenowskiego, są one następnie przetwarzane przez komputer rekonstrukcyjny, który przedstawia je w postaci serii przekrojów poprzecznych przez ciało pacjenta, zwykle o grubości 1-5 mm.

Przeprowadzone za pomocą tomografu komputerowego badanie jest podstawowym krokiem w procesie diagnozowania choroby nowotworowej, ale staje się źródłem konkretnej wiedzy klinicznego dopiero po przeprowadzonej analizie i interpretacji obrazów przez specjalistę radiologa. Uzyskany w ten sposób wynik badania składa się z części opisowej – zwykle wydruku oraz zarchiwizowanych na płycie CD/DVD lub innym nośniku danych obrazowych w medycznym formacie DICOM. W ostatnich latach praktycznie zupełnie zrezygnowano z komputerowych wydruków klisz z przekrojami przez ciało pacjenta i badań. Z nielicznymi wyjątkami, nie ogląda się już ich na negatoskopach z uwagi na powszechną komputeryzację szpitali.

Badanie tomografem komputerowym wykorzystuje promieniowanie RTG, które przechodząc przez ciało ludzkie ulega osłabieniu co wychwytuje detektor promieniowania. Poszczególne struktury ciała ludzkiego (tkanki, narządy) w różnym stopniu osłabiają promieniowanie – zależnie od gęstości atomów w badanej strukturze.  Powszechnie stosowane dożylne podawanie jodowego środka kontrastowego dodatkowo znacznie rozszerza możliwości diagnostyczne tomografii komputerowej i poprawia różnicowanie struktur anatomicznych od nieprawidłowej tkanki – np. nowotworowej.

Jako źródła promieniowania w tomografii komputerowej używa się lampy rentgenowskiej, która wraz ze sprzężonymi z nią układem cyfrowych detektorów porusza się ruchem okrężnym wokół badanego pacjenta, który w tym czasie jest przesuwany w aparacie.  W zależności od uzyskiwanego sygnału z detektora system podczas rekonstrukcji obrazów na przekrojach przyporządkowuje osłabieniu promieniowania ściśle określone wartości w skali szarości. Wartości te  odpowiadają tzw. skali Hounsfielda opracowanej względem osłabiania promieniowania RTG przez wodę i pozwalają na różnicowanie zmian także w sposób ilościowy, w wartościach liczbowych.

Tomografia komputerowa w diagnostyce onkologicznej

  • Badanie tomografem komputerowym służy do wykrywania pierwotnych i wtórnych zmian nowotworowych.
  • Metoda zwykle nieodzowna dla w ustalenia rozpoznania i np. wskazania miejsca pobrania materiału biopsyjnego.
  • Badanie tomografem komputerowym służy do oceny stopnia zaawansowania choroby nowotworowej.
  • Pozwala na ustalenie granicy pomiędzy tkanką zdrową, naczyniami i tkanką kostną, a zmianą nowotworową (np. w celu precyzyjnego zaplanowania operacji lub radioterapii).
  • Na podstawie badania tomografem komputerowym następuje wybór optymalnej metody leczenia raka.
  • Badanie tomografem komputerowym to skuteczne narzędzie do monitorowania przebiegu leczenia oraz oceny skuteczności terapii antynowotworowej.
  • Wykrywanie nawrotów nowotworu i kontrola po zakończonym leczeniu onkologicznym – wykluczenie bądź potwierdzenie wznowy choroby.
  • Tomografia komputerowa może być także wykorzystywana jako nawigacja dla przeprowadzenia biopsji trudnej do zrealizowania pod kontrolą USG.
  • Systemy TK z opcją interwencyjną pozwalają nie tylko na wykonywanie biopsji ale także innych zabiegów, w tym leczniczych, pod kontrolą tomografii – np. ablacji zmian nowotworowych za pomocą fali elektromagnetycznej RF i innych czynników fizycznych

Badanie TK jamy brzusznej i miednicy wykonuje się zwykle po otrzymanych nieprawidłowych obrazach USG jamy brzusznej lub zdjęciach RTG klatki piersiowej sugerujących proces nowotworowy celem dokładnej oceny stopnia jego zaawansowania. TK pozwala na wykrycie zmian patologicznych w narządach miąższowych oraz ocenę powiększonych węzłów chłonnych np. w przestrzeni zaotrzewnowej. Pozwala również na ocenę zaawansowania procesu nowotworowego w pęcherzu moczowym i odbytnicy oraz innych narządach miednicy mniejszej. Na podstawie obrazu TK zwykle ocenia się operacyjność nowotworu.

Badanie tomografem komputerowym odgrywa podstawową rolę w ocenie wyników chemioterapii. Dzięki zastosowaniu skali RECIST  możliwe jest zunifikowane porównywanie wielkości zmian u pacjentów w kolejnych badaniach kontrolnych podczas leczenia oraz po jego zakończeniu.

TK jest niezbędnym badaniem przy podejrzeniu nowotworu płuca na klasycznym zdjęciu RTG klatki piersiowej. Ocenia rozległość i stosunek zmian do sąsiadujących struktur anatomicznych oraz węzły chłonne śródpiersia, co umożliwia podjęcie decyzji odnośnie sposobu leczenia oraz jest podstawową metodą w ocenie wyników leczenia.

 

Przebieg badania tomografem komputerowym

Poza powstrzymaniem się od spożywania pokarmów przed badaniem większość rodzajów badań TK nie wymaga specjalnego przygotowania. Pacjent powinien być jednak gotowy na podanie środka kontrastowego i dostarczyć wyniki badań laboratoryjnych oceniające funkcję nerek – zwykle stężenie kreatyniny we krwi oraz wskaźnik GFR.

W związku z podaniem środka kontrastowego zalecane jest powstrzymanie się od spożywania posiłków przez kilka godzin przed planowanym badaniem tomografem komputerowym. Ważne jest także właściwe nawodnienie organizmu. Zaleca się spożyć wodę niegazowaną w ilości przynajmniej 0,5 litra przed badaniem.

Badanie poprzedza zwykle wywiad i wypełnienie stosownej ankiety przed badaniem oraz ewentualna konsultacja z personelem medycznym pracowni TK. Każda ciężarna lub pacjentka podejrzewająca ciążę powinna poinformować o tym fakcie przed badaniem. Przed rozpoczęciem badania personel może poprosić pacjenta o zdjęcie niektórych części garderoby i biżuterii.

Badanie TK jest całkowicie bezbolesne, chociaż może wywołać uczucie pewnego dyskomfortu związanego z koniecznością pozostania przez kilka minut w jednej pozycji, zwykle z rękami uniesionymi nad głowę.
W trakcie badania pacjent leży na stole, który przesuwa się wewnątrz szerokiego pierścienia aparatu.
Dyskomfort może pojawić się podczas podawania środka kontrastowego.

Podanie środka kontrastowego zwykle odczuwane jest przez pacjenta jako rozchodząca się fala ciepła, jednakże może czasami wywołać zwroty głowy, nudności, swędzenie lub kołatanie serca. Niepokojące objawy należy natychmiast zgłosić personelowi.

Tomografia komputerowa trwa krótko. W zależności od badanego narządu i tego czy podawany jest środek kontrastowy, zajmuje łącznie z przygotowaniem 5 – 20 minut. Po zakończonej diagnostyce, w celu łatwiejszego wydalenia środka kontrastowego, zaleca się spożycie co najmniej 2,5 litra wody w ciągu następnych 24 godzin.

Czy badanie tomografem komputerowym jest bezpieczne?

Wadą tomografii komputerowej jest to, że osobę badaną poddaje się działaniu promieniowania RTG.
Jeśli badanie tomografem komputerowym nie jest powtarzane często, to przyjmuje się, że nie zagraża ono zdrowiu pacjenta.

Ciąża stanowi względne przeciwwskazanie do wykonania badania tomografem komputerowym z uwagi na stosowane promieniowanie jonizujące – decyzja o przeprowadzeniu badania zależy od wskazań oraz wyników konsultacji i zakresu badania. U kobiet w wieku rozrodczym badanie najlepiej wykonać w okresie pierwszych 14 dni cyklu miesięcznego (pierwszy dzień cyklu to pierwszy dzień miesiączki).

Dożylne środki kontrastowe (praktycznie wyłącznie jodowe) zwiększają różnicę gęstości pomiędzy zmianami patologicznymi (np. przerzutami nowotworu), a otaczającą je prawidłową tkanką. Przeciętnie pacjent otrzymuje podczas badania ok. 100 ml jodowego środka kontrastowego. Dla zdrowej tarczycy taka ilość jodu nie stanowi problemu, jednak u pacjentów z chorobami tarczycy konieczna może być wcześniejsza konsultacja endokrynologa, który oceni możliwość bezpiecznego wykonania badania.

Niepożądane reakcje występujące po podaniu środków kontrastowych podczas badania tomografem komputerowym pojawiają się najczęściej w ciągu pierwszych 15-20 min. po wstrzyknięciu preparatu i możemy je podzielić na:

  • lekkie – najczęstsze (nie wymagają postępowania leczniczego): nudności, wymioty, pokrzywka, świąd, kaszel, chrypka, kichanie, odczucie ciepła, pocenie się.
  • średnie – ok. 1-2% (nie zagrażają życiu, wymagają wdrożenia leczenia): rozległa pokrzywka, obrzęk twarzy, cięższe wymioty, obrzęk krtani, skurcz oskrzeli, omdlenie.
  • ciężkie – 0,1-0,2% (zagrażające życiu, wymagają intensywnego leczenia): wstrząs, drgawki obrzęk płuc, zatrzymanie oddechu lub krążenia.

U 4% pacjentów dochodzi do reakcji ubocznych opóźnionych w czasie około 4-6 godzin po badaniu podczas tomografii komputerowej kontrastu (wysypka, świąd, gorączka, dreszcze, bóle stawowe). Skutki uboczne mogą utrzymywać się przez 2-3 dni.

U pacjentów przyjmujących przewlekle leki należy wcześniej wykluczyć ich potencjalną interakcję z jodowymi środkami kontrastowymi i po konsultacji z lekarzem zlecającym badanie wdrożyć odpowiednie postępowanie. Konieczne może być wcześniejsze odstawienie przed badaniem – w praktyce najczęściej dotyczy to preparatów stosowanych w leczeniu cukrzycy jakich jak metformina.

Rodzaje tomografów komputerowych

Rewolucję w obrazowej diagnostyce onkologicznej wywołało wprowadzenie do technik obrazowania wielowarstwowej tomografii komputerowej (multislice computed tomography – MSCT). Zwiększono w niej liczbę rzędów detektorów (nawet do 320), a tym samym zwiększono liczbę warstw obrazowanych w trakcie jednego obrotu lampy wokół pacjenta. Skraca to czas badania tomografem komputerowym, redukuje dawkę promieniowania, umożliwia uzyskanie doskonalszych obrazów ta także ułatwia wykonywanie badań czynnościowych.

Współczesne wielowarstwowe tomografy komputerowe pozwalają na objęcie badaniem klatki piersiowej, jamy brzusznej i miednicy podczas pojedynczego zatrzymanego oddechu pacjenta. Obraz badanej części ciała analizowany jest za pomocą zaawansowanych graficznych aplikacji komputerowych – na medycznych stacjach roboczych.. Pozwala to na uzyskanie dowolnie wybranych przekrojów ciała, trójwymiarowego obrazu kości, naczyń i narządów.

W związku z powyższym, warto poddawać się badaniu obrazowemu z wykorzystaniem tomografii komputerowej w tych ośrodkach diagnostycznych, które dysponują najbardziej nowoczesnym sprzętem.

– Technologie medyczne ulegają stałej ewolucji, a kolejne generacje sprzętu w najbardziej zaawansowanych dziedzinach diagnostyki obrazowej pojawiają się praktycznie co kilka lat. Prognozy w tej dziedzinie przewidują zupełne rozwiązanie problemu istotnej ekspozycji pacjenta na promieniowanie jonizujące w systemach TK w ciągu najbliższych kilku lat dzięki coraz doskonalszym algorytmom rekonstrukcji obrazów.

Dzięki najnowszym postępom w diagnostyce za pomocą tomografii komputerowej oraz rezonansu magnetycznego coraz bardziej realna staje się całościowa ocena stanu zdrowia oparta o morfologiczne i czynnościowe obrazowanie całego organizmu człowieka. Wraz z rozwojem technik obrazowania pojawiają się możliwości stosowania specyficznych tkankowo środków kontrastowych mających powinowactwo do określonych rodzajów receptorów np. na powierzchni komórek nowotworowych.

Techniki obrazowania wkraczają w erę oddziaływania na ciało pacjenta za pomocą czynników fizycznych pod kontrolą obrazów tomograficznych. Warto pamiętać, że metody tomograficzne służą od wielu lat również planowaniu technik radioterapii pozwalając indywidualnie i precyzyjnie dostosować sposób napromieniowania obszarów zmienionych nowotworowo – podsumowuje dr n. med. Łukasz Kownacki, specjalista radiologii i diagnostyki obrazowej z Zakładu Diagnostyki Obrazowej Europejskiego Centrum Zdrowia Otwock.
Badanie tomografem komputerowym w diagnostyce onkologicznej, opracował Jarosław Gośliński – portal onkologiczny zwrotnikraka.pl. Konsultacja merytoryczna: dr n. med. Łukasz Kownacki – specjalista radiologii i diagnostyki obrazowej z Zakładu Diagnostyki Obrazowej Europejskiego Centrum Zdrowia Otwock.