Co to jest chemobrain? Funkcjonowanie poznawcze w chorobie nowotworowej

Pacjenci rozpoczynający leczenie przeciwnowotworowe są informowani o skutkach ubocznych kuracji – wymiotach, łysieniu, spadku odporności czy możliwych objawach ze strony układu pokarmowego. Niestety tylko niewielu z nich, dowiaduje się również o możliwym wpływie leczenia tego na układ nerwowy i funkcje poznawcze. Tymczasem ponad połowa cierpiących na nowotwory skarży się na osłabioną pamięć, trudności w koncentracji i czucie spowolnionego myślenia.

Przez wiele lat wspomniane dolegliwości były obiektem nie tylko złości i frustracji, ale też żartów pacjentów, a lekarze zajmowali się nimi nie całkiem na poważnie. Dlaczego? Pewnie po części dlatego, że poza nielicznymi przypadkami szczególnie nasilonych objawów, chemobrain przebiega łagodnie.

Osłabienie funkcji poznawczych, mimo że dokuczliwie odczuwalne przez pacjentów, jest trudne do zauważenia dla zewnętrznego obserwatora. Dopiero ostatnie lata przyniosły prawdziwe zainteresowanie neurotoksycznością leczenia onkologicznego i wpływem choroby nowotworowej na układ nerwowy w ogóle. Na ten moment trudno jeszcze o spójne wnioski, a rezultaty uzyskane w różnych ośrodkach znacznie się różnią. Nie ma jednoznacznych danych ani na temat źródła osłabienia funkcji poznawczych ani leczenia czy rehabilitacji tych objawów.

Za sukces tych badań można za to z calą pewnością uznać popularyzacje wiedzy na temat zjawiska chemobrain nie tylko wśród pracowników naukowych, ale przede wszystkim wśród lekarzy i pacjentów. Fakt występowania zaburzeń poznawczych w trakcie choroby nowotworowej został już powszechnie uznany w literaturze fachowej. I choć z pewnością ciągle jest wielu lekarzy, którym brakuje wiedzy na ten temat, coraz częściej pacjenci mogą liczyć na specjalistyczną poradę i wsparcie.

chemobrain - funkcjonowanie poznawcze w chorobie nowotworowej

_DJ_Licencja Creative Commons, flickr.com, human brain on white background

Czym dokładnie jest chemobrain?

Problem tego zjawiska zaczyna się już na poziomie jego nazwy. Popularne są określenia chemobrain czy chemofog. Nie wszyscy się jednak na nie zgadzają, bo już teraz wiadomo, że podobne objawy obserwuje się także u pacjentów onkologicznych, niepoddawanych leczeniu chemicznemu. W związku z tym, używa się również określenia post cancer treatment cognitive impairment, co może oznaczać zaburzenia poznawcze związane z terapią przeciwnowotworową. Polskiej nazwy, która mogłaby służyć określeniu zaburzeń, o których mowa ciągle jeszcze brakuje. Mówi się czasem o zjawisku mózg po chemii, ale najczęściej używa się jednak angielskiego chemobrain.

Czym – abstrahując od spornej nazwy – jest chemobrain? To zespół łagodnych zaburzeń poznawczych, które towarzyszą pacjentom onkologicznym. Osłabieniu ulegają w nim przede wszystkim pamięć operacyjna, czas reakcji, płynność mowy, zdolność do wykonywania złożonych czynności, koncentracja oraz pamięć wzrokowa i werbalna. Można więc powiedzieć, że chemobrain wpływa na myślenie pacjenta, a także sposób przetwarzania, analizowania i przechowywania informacji.

Jakie objawy osłabienia funkcji poznawczych zgłaszają najczęściej pacjenci?

Luki w pamięci – zapominanie nazw, faktów, które zwykle pamięta się z łatwością; trudności w przypominaniu sobie imion, dat, konkretnych wydarzeń; zapominanie powszechnych słów – wrażenie, że „ma się słowo na końcu języka”.
Problemy z koncentracją – trudności w skupieniu się na wykonywanej czynności; męczliwość uwagi; łatwe rozpraszanie się.
Trudności w robieniu kilku rzeczy na raz – kłopoty w utrzymaniu wielozadaniowości i skutecznym robieniu kilku czynności jednocześnie, np. gotowanie obiadu i rozmawianie przez telefon.
Ogólne wydłużenie czasu realizowania zadań – wydłużenie czasu reakcji, ale też trudności w organizacji i planowaniu; odczuwalne wolniejsze myślenie i przetwarzanie informacji.
Uczucie dezorientacji i „przymglenia”.

Chemobrain ma zwykle dość łagodny charakter, a jego objawy są często zauważalne dla pacjenta w o wiele większym stopniu niż dla jego otocznia. Zaburzenia są zdecydowanie nasilone w trakcie leczenia przeciwnowotworowego i ulegają wygaszeniu po jego zakończeniu. Przyjmuje się, że nawet do 70% pacjentów może odczuwać pewne osłabienie funkcji poznawczych w czasie leczenia, a do 30% również nawet kilka lat po zakończeniu terapii.

Omawiane objawy, pojawiają się szczególnie często u pacjentów leczonych na raka piersi – zaburzenia zgłasza około 40% pacjentek wieku premenopauzalnym, raka jajnika, prostaty i na inne nowotwory narządów płciowych, a także u pozostałych pacjentów leczonych wysokimi dawkami cytostatyków

zobacz też: SKUTKI UBOCZNE TERAPII – LECZENIE WSPOMAGAJĄCE

Skąd się bierze chemobrain?

Etiologia zaburzeń kognitywnych u pacjentów onkologicznych jest złożona. Próbując ją wyjaśnić, badacze podkreślają zarówno rolę czynników związanych z chorobą nowotworową i leczeniem, jak i z osobą chorą na nowotwór.

Na podstawie dostępnych wyników badań można wymienić kilka głównych przyczyn wypływających na rozwój omawianych zaburzeń poznawczych:

Leczenie cytostatykami i jego wpływ na układ nerwowy – uszkodzenie neuronów, zmiany metaboliczne w mózgu, spadek aktywności neurotransmiterów, itp.
Inne leczenie przeciwnowotworowe – wpływ chirurgii i znieczulenia ogólnego, wpływ radioterapii, szczególnie okolic głowy, wpływ leków wspomagających np. przeciwbólowych i przeciwwymiotnych.
Choroba nowotworowa sama w sobie – zmiany kluczowych funkcji organizmu, zmiany gospodarki hormonalnej, lokalne zmiany spowodowane przez ucisk guza.
Choroby współistniejące np. cukrzyca, niedokrwistość.
Stan psychiczny pacjenta – wpływ dużego stresu, zaburzeń lękowych czy depresji, a także wpływ leków psychoaktywnych.

Podsumowując, na pojawienie się objawów chemobrain wpływa – poza leczeniem cytostatykami – wiele czynników. Tę tezę potwierdzają też wyniki badań, w których udowodniono, że na osłabienie funkcji poznawczych skarżą się czasem pacjenci jeszcze przed rozpoczęciem leczenia. Wydaje się, że zdecydowanie bardziej zasadne jest mówienie o zaburzeniach związanych z chorobą nowotworową i jej leczeniem w ogóle, a nie tylko z chemioterapią.

Czy chemobrain się leczy?

Przede wszystkim, kluczową rolę w przeżywaniu chemobrain ma przygotowanie pacjenta i podnoszenie jego wiedzy na temat objawów, których może się spodziewać. Pacjent uprzedzony o możliwości wystąpienia zaburzeń, poinformowany o ich specyfice i co bardzo ważne – tymczasowym charakterze, radzi sobie lepiej, szybciej adaptuje się do sytuacji, a wszystkie zaburzenia są dla niego mniejszym stresem. Należy też pamiętać, że osłabienie funkcji poznawczych – pamięci, sprawności myślenia i wysławiania się – jest skutkiem choroby i leczenia przeciwnowotworowego. Nie jest to natomiast objaw szaleństwa czy jakiejkolwiek formy upośledzenia! Objawy, chociaż dokuczliwe, mijają zwykle po zakończeniu leczenia.

Co może zrobić sam pacjent?

Używać kalendarza, zapisywać i planować, żeby nic co ważne nie umknęło. Spotkania, lista rzeczy do zrobienia, książki do przeczytania, a nawet pytania, które chcemy zadać mężowi – to wszystko da się spisać. Można używać kolorowych karteczek, tablicy czy przypomnień w telefonie lub komputerze. Wszystko, co działa skutecznie, jest dozwolone!
Ćwiczyć swój mózg – czytać, rozwiązywać krzyżówki, uczyć się języków, znaleźć nowe hobby. Zmusić się do myślenia i rozwiązywania problemów.
Odpoczywać – zmęczenie fizyczne, stres i nadmierne napięcie zawsze obniżają sprawność poznawczą. Trzeba więc dbać o dobry sen i relaks, korzystać z ćwiczeń oddechowych i wizualizacji – po prostu wypoczywać.
Ruszać się – aktywność fizyczna jest dobra nie tylko dla ciała, ale i dla mózgu! Ruch poprawia nastrój, zmniejsza uczucie zmęczenia, dobrze wpływa koncentrację.
Ustalić zwyczaje – rutyna pomaga sprawniej funkcjonować. Należy utrzymywać podobny plan dnia, odkładać rzeczy zawsze na to samo miejsce, jeśli to możliwe, chodzić spać iwstawać o tej samej porze.
Zrezygnować z wykonywania kilku czynności jednocześnie. Kiedy robimy tylko jedną rzecz, nasza uwaga nie jest rozpraszana szczegółami dotyczącymi różnych zadań. Dzięki temu,działamy sprawniej i efektywniej.
Obserwować swój chemobrain – dobrze jest prowadzić dzienniczek zaburzeń. Za każdym razem, kiedy trudności z uwagą, pamięcią czy koncentracją się nasilają, należy je opisać. W notatce powinna się znaleźć informacja o porze dnia, ostatnim posiłku, lekach, itp. Z tych zapisków może wyłonić się schemat, który pozwoli zauważyć, co szczególnie mocno odbija się na funkcjach poznawczych i tego unikać. Świadomość, kiedy problemy są najbardziej dokuczliwe zwiększa również kontrolę nad codziennym życiem.Pozwala np. nie planować ważnego spotkania w okresie spadku formy po posiłku.
Prosić o pomoc i wsparcie bliskich– rodzina i przyjaciele zwykle chętnie angażują się w codzienne sprawy pacjentów. Korzystając z takiej pomocy można ograniczyć liczbę obowiązków i łatwiej zaplanować codzienność, co będzie skutkować większym spokojem i lepszym funkcjonowaniem.
Starać się zbytnio nie martwić – akceptacja problemu sprzyja adaptacji. Wielu pacjentów twierdzi, że śmiech z samego siebie i rzeczy, nad którymi nie ma się kontroli, pomaga przetrwać i szybciej wrócić do zdrowia. Dobrze też pamiętać, że sami zauważamy swoje kłopoty dużo bardziej niż inni, a zaburzenia, choć frustrujące w końcu miną.

Autor: Karolina Kwiatkowska – psycholog, psychoonkolog, trener warsztatu psychologicznego, autorka bloga o zdrowiu www.zdrowiejestwglowie.pl

„Co to jest chemobrain, czyli funkcjonowanie poznawcze w chorobie nowotworowej”, Literatura:

Boykoff N, Moieni M, Subramanian SK. Confronting chemobrain: an in-depth look at survivors’ reports of impact on work, social networks, and health care response,“Journal of Cancer Survivors”, 2009; vol. 3, s. 223-232.
Staat K, Segatore M, The Phenomenon of Chemo Brain, Clinical, “Journal of Oncology” Nursing, 2005, vol. 9, s. 713 – 721
Szafryna-Kliwicka, A., Zaburzenia funkcji poznawczych indukowane chemioterapią przeciwnowotworową, w: „Zaburzenia funkcji poznawczych w wybranych chorobach somatycznych”, pod red: Talarowska, M., Gałecki, P., Wrocław 2013
Tannock IF, Tim AA, Ganz PA, van Dam FS (2004) Cognitive impairment associated with chemotherapy for cancer: report of a workshop, “Journal of Clinical Oncology”, 22, 2233–2239.
www.cancer.org
www.cancer.net