W literaturze popularno-naukowej często mylone są pojęcia odnoszące się do „genetycznych” i „dziedzicznych” uwarunkowań nowotworów. Traktowane są one potocznie jako tożsame, co w przypadku choroby nowotworowej zdaje się mieć kluczowe znaczenie. Szacuje się, że czynniki dziedziczne powstawania raka – związane z genetycznie uwarunkowaną predyspozycją do zachorowania – stanowią  przyczynę rozwoju 10-30% wszystkich nowotworów. Pozostałe przypadki mimo swej częstości nazywane są nowotworami „sporadycznymi”.


Obecnie dostępnych jest szereg testów genetycznych na raka, w których badane są uszkodzenia w genach. Jaka jest geneza raka, które nowotwory są dziedziczne i występują rodzinnie oraz kto powinien rozważyć wykonanie specjalistycznego badania genetycznego wyjaśnia Joanna Odważna – diagnosta laboratoryjny Centrum Badań DNA.

Które nowotwory są dziedziczne?

Jedną z najczęściej diagnozowanych dziedzicznych form nowotworu jest nowotwór piersi. W połowie lat dziewięćdziesiątych udowodniono na poziomie molekularnym, że znacząca część raków piersi i/lub raków jajnika posiada etiologię dziedziczną. Pierwsze dokumentacje dotyczące rodzinnego występowania tych nowotworów powstały natomiast już w latach sześćdziesiątych dziewiętnastego wieku.

Na podstawie wywiadu rodzinnego – diagnozę definitywną o rodzinnej (dziedzicznej) formie nowotworu piersi możemy postawić jeśli w rodzinie wystąpiły przynajmniej trzy przypadki złośliwych nowotworów piersi i/lub raka jajnika w dowolnym wieku. Diagnozę z dużym prawdopodobieństwem postawić możemy natomiast w przypadku dwóch zachorowań wśród krewnych pierwszego stopnia lub jeśli w rodzinie wystąpił nowotwór piersi przed 40 rokiem życia, nowotwór obustronny, rak piersi i jajnika u tej samej osoby albo rak piersi u mężczyzny.

Dziedziczne formy raka dotyczyć mogą również nowotworów układu pokarmowego (najczęściej rak jelita grubego, rak żołądka), a także nowotworów skóry, raka płuc, krtani i innych narządów.

Diagnoza postawiona zostaje na podstawie informacji uzyskanych od członków rodziny dotyczących częstości zachorowań na określony typ nowotworu w rodzinie, wieku ich występowania, a także (jeśli to możliwe) na podstawie przeprowadzonych badań genetycznych. Należy zwrócić szczególną uwagę na fakt, iż dziedziczy się samą predyspozycję, a nie chorobę.

Identyfikacja osób ze zwiększoną genetyczną predyspozycją do zachorowań na nowotwory jest szczególnie istotna, bowiem umożliwia wprowadzenie odpowiedniego postępowania profilaktycznego oraz terapeutycznego w przypadku zdiagnozowania choroby.

 

Nowotwory dziedziczne

Nowotwór jest nieprawidłową tkanką rosnącą niezależnie od mechanizmów kontroli komórkowych. Rozwija się w następstwie nabytych zmian genetycznych powstałych w wyniku procesu karcynogenezy. Na rozwój nowotworu wpływają liczne czynniki środowiskowe, wrodzone predyspozycje rodzinne oraz nosicielstwo genów zaangażowanych w powstawanie nowotworu.

W związku z powyższym każdy nowotwór jest chorobą genetyczną. Aby doszło do jego rozwoju musi wystąpić szereg zmian (mutacji) w obrębie materiału genetycznego komórki prowadzących do utraty przez nią prawidłowej funkcji. Komórka taka zyskuje możliwość niekontrolowanego i nieprawidłowego wzrostu oraz nieograniczonych podziałów. Nie podlega żadnym systemom kontroli. W skutek tego dochodzi do nagromadzenia się nieprawidłowych komórek w organizmie i powstania tkanki nowotworowej. Bez czynnika genetycznego, czyli właśnie tych powstających zmian, nie jest możliwe rozwinięcie się nowotworu.

Główną przyczyną powstawania mutacji genetycznych jest działanie niekorzystnych czynników środowiskowych. W szacowaniu ryzyka zachorowania dużą rolę odgrywa ocena naszego stylu życia: brak ruchu, nieprawidłowa dieta, palenie wyrobów tytoniowych, ekspozycja na toksyczne działanie niektórych substancji w miejscu pracy lub zamieszkania. W ich wyniku rozwija się 70-90% wszystkich nowotworów, które mimo swej częstości nazywane są nowotworami „sporadycznymi”.

Czynniki dziedziczne, związane z genetycznie uwarunkowaną predyspozycją stanowią (w zależności od źródła) przyczynę rozwoju 10-30% wszystkich nowotworów. Jak zostało wspomniane, w każdym nowotworze dochodzi do szeregu zmian, czyli mutacji genetycznych. U osób z rodzinną skłonnością do występowania nowotworów część z nich jest dziedziczona, czyli przekazywana potomstwu przez rodziców. W przypadku nowotworów powstałych w wyniku zadziałania czynnika środowiskowego, zmiany genetyczne wykrywane są wyłącznie w tkance guza.

U osób z dziedziczną predyspozycją do nowotworów, pierwsza mutacja powstaje jeszcze przed zapłodnieniem w komórkach rozrodczych rodzica, w związku z czym po zapłodnieniu obecna jest we wszystkich komórkach organizmu. Zmiana taka określana jest mianem mutacji germinalnej lub konstytutywnej i jest dziedziczona od jednego z rodziców. Powstanie mutacji de novo w komórce rozrodczej jest możliwe, jednak dochodzi do nich bardzo rzadko.

Osoba będąca nosicielem określonej mutacji germinalnej posiada dużo większe ryzyko zachorowania na nowotwór nawet bez zwiększonej ekspozycji na działanie czynników środowiskowych. Obecność dziedzicznej mutacji w genie kluczowym dla rozwoju karcynogenezy w większym stopniu umożliwia powstawanie dalszych zmian w komórce niż nawet wieloletnie działanie czynnika rakotwórczego. Wiąże się to z faktem, iż mutacje te bardzo często występują w genach, których produkty, czyli białka, pełnią ważne funkcje związane właśnie z ochroną komórki przed jej nieprawidłowym rozwojem i wzrostem.

Jak rozpoznać czy nowotwór jest dziedziczny?

W zależności od rodzaju zmian i miejsca uszkodzenia materiału genetycznego różny jest typ dziedziczenia oraz charakterystyka rodowodowo-kliniczna. Nowotwór dziedziczny pod względem klinicznym i histopatoplogicznym często nie daje się odróżnić od postaci sporadycznej. Występują jednak cechy, które różnią te dwie postacie nowotworów.

Istotną cechą nowotworów dziedzicznych jest ich występowanie w dużo młodszym wieku ( przed 50, często nawet przed 35 rokiem życia).

Rozwój takiego nowotworu może posiadać dużo szybszy przebieg. W przypadku narządów parzystych, takich jak np. piersi, jajniki czy nerki nowotwory dziedziczne posiadają tendencję do występowania obustronnego, czyli obejmują obydwa narządy.

Nowotwory dziedziczne mogą występować również wieloogniskowo, czyli dotyczyć różnych organów jak np. piersi i jajnika, z których oba są nowotworami pierwotnymi – a drugi nowotwór nie powstaje w wyniku przerzutu.

W grupie chorób jednogenowych główną przyczyną zachorowania jest mutacja konstytucyjna pojedynczego genu, która może być związana z wysoką dziedziczną predyspozycją do nowotworów. W ostatnich latach zidentyfikowanych zostało wiele genów, których mutację wpływają na zwiększone ryzyko zachorowania na raka.

U nosicieli mutacji prawdopodobieństwo wystąpienia określonego nowotworu może sięgać nawet 90%. Na obecnym etapie rozwoju nauki, wśród dziedzicznych przyczyn nowotworów diagnozowanych w celach praktycznego usprawnienia opieki medycznej, niemal wyłącznie rozpoznawana jest właśnie jednogenowa predyspozycja z rodowodowymi cechami dziedziczenia autosomalnie dominującego. Charakteryzuje się:

  • występowaniem zachorowań w każdym kolejnym pokoleniu,
  • zachorowania dotyczą zarówno mężczyzn jak i kobiet (wyjątek stanowią nowotwory narządów kobiecych np. jajnik),
  • występują u blisko połowy krewnych.

W przypadku predyspozycji wielogenowej do zachorowania, istnieje większe ryzyko rozwoju choroby. Pojedyncza mutacja jest „słabsza” i niewystarczająca do rozwoju nowotworu. Współdziałanie „słabych” mutacji w wielu genach może zwiększyć podatność na działanie czynników środowiskowych, co zwiększa ryzyko nowotworów złośliwych różnych narządów.


Które nowotwory są dziedziczne. Bibliografia:
Joanna Odważna – diagnosta laboratoryjny Centrum Badań DNA dla portalu onkologicznego zwrotnikraka. Literatura: Genetyka medyczna; G. Drewa; 2011, Genetyka kliniczna nowotworów; J. Lubiński; 2012, Genetyka molekularna w chorobach wewnętrznych; A. Ciechanowicz; 2009.

CZY RAK JEST DZIEDZICZNY ?

BADANIA GENETYCZNE NA RAKA – NA CZYM POLEGAJĄ?