Nudności i wymioty po chemioterapii są częstym objawem niepożądanym leczenia nowotworów. Dokuczliwe dolegliwości mogą występować również po radioterapii lub w wyniku skojarzenia obu tych metod. Jak podkreślają eksperci – nudności i wymioty dotyczą blisko 50% ogółu pacjentów onkologicznych. Oprócz dyskomfortu powodują zaburzenia elektrolitowe, odwodnienie, anoreksję, wyniszczenie i zachłystowe zapalenie płuc. W skrajnych przypadkach – nudności i wymioty u pacjentów onkologicznych – mogą stać się przyczyną zaniechania lub przerwy w leczeniu. Wprowadzenie do praktyki nowych leków przeciwwymiotnych pozwala kontrolować przykre objawy u większości chorych.

Nudności u pacjentów onkologicznych

U każdego pacjenta onkologicznego – nawet poddawanego chemioterapii systemowej – w przypadku pojawienia się objawów w postaci uporczywych nudności i wymiotów powinno przeprowadzać się diagnostykę różnicową innych przyczyn mogących prowadzić do pojawienia się tych symptomów.

Nudności i wymioty pojawiające się w godzinach rannych, z towarzyszącym bólem głowy oraz zespołami neurologicznymi mogą sugerować przyczynę wywodzącą się z ośrodkowego układu nerwowego (np. guza mózgu).

Według onkologów – 30% chorych na raka, którzy rozpoczynają terapię narkotycznymi lekami przeciwbólowymi, doświadcza nudności i wymiotów w początkowym okresie terapii.

Nudności i wymioty u pacjentów onkologicznych nasilające się przy poruszaniu oraz zaburzenia równowagi mogą nasuwać podejrzenie patologii i zmian w obrębie narządu przedsionkowo-ślimakowego lub w okolicy podstaw mózgu.

Towarzyszące nudnościom objawy kolki jelitowej sugerują niedrożność układu pokarmowego.

Zaburzenia świadomości oraz senność towarzysząca uporczywym nudnościom i wymiotom mogą być powiązane z hiperkalcemią (tzw. stan nagły w onkologii) lub mocznicą.

Nudności po chemioterapii

Leki cytostatyczne aktywują komórki błony śluzowej, które uwalniają serotoninę – mediator odpowiedzialny za wystąpienie wymiotów. Ich działanie wpływa również na ośrodek wymiotny w mózgu. Za wystąpienie nudności i wymiotów oraz ich nasilenie odpowiedzialne są rodzaj zastosowanej chemioterapii, dawka cytostatyku oraz nagłe podanie leku.

Wśród czynników mogących nasilić wymioty jako skutek uboczy chemioterapii wymienia się płeć żeńską, młodszy wiek, stosowanie innych leków, uzależnienie od alkoholu i lęk.

W zależności od siły działania emetogennego i potencjału wywołania wymiotów po chemioterapii wyróżnia się cztery grupy cytostatyków:

  • cytostatyki silnie emetogenne, które wywołują nudności i wymioty u ponad 90% chorych nieotrzymujących leków przeciwwymiotnych.
  • cytostatyki o średnim potencjale emetogennym (częstość wymiotów 30-90%).
  • cytostatyki o niskim działaniu emetogennym (10-30% przypadków).
  • cytostatyki o bardzo niskim działaniu emetogennym (poniżej 10%).

 

Leczenie nudności po chemioterapii

Nudności i wymioty po chemioterapii występujące u chorych z powodu leczenia choroby nowotworowej dzieli się na:

  • nudności wymioty ostre – pojawiające się w ciągu 24 godzin od zastosowania chemioterapii i utrzymujące się do doby.
  • wymioty opóźnione – występujące po 24 godzinach od chemii i mogące utrzymać się kilka dni;
  • wymioty poprzedzające – spowodowane stresem i stymulacją nerwów czuciowych, smakowych i węchowych. Pojawiają się u chorych, którzy po poprzednich cyklach chemioterapii mieli wymioty;
  • nudności i wymioty po chemioterapii przebijające – które pojawiają się któregokolwiek dnia leczenia, pomimo stosowania optymalnej profilaktyki przeciwnowotworowej;
  • wymioty oporne – które pojawiają się pomimo zastosowania profilaktyki przeciwwymiotnej podczas poprzedniego cyklu chemioterapii.

Podstawową zasadą zalecanego postępowania przeciwwymiotnego jest profilaktyka. Przy podawaniu cytostatyków działających silnie, średnio i słabo emetogennie (mających potencjał wywoływania wymiotów) zawsze należy podać leki przeciwwymiotne – około 1 godzinę przed podaniem chemioterapeutyku. Leki przeciwwymiotne podaje się najczęściej tylko w dniu terapii chemioterapią, rzadziej przez kilka kolejnych dni.

Przełom w leczeniu nudności i wymiotów po chemioterapii i radioterapii spowodowało wprowadzenie na rynek antagonistów receptorów 5-HT3 (setronów).

Na polskim rynku dostępnych jest wiele skutecznych leków przeciwwymiotnych, m.in. Ondansetron (Zofran, Atossa), Granisetron (Kytril) czy Tropisetron (Navoban).

Łącznie z antagonistami receptorów 5-HT3 zaleca się podawanie deksametazonu w jednej dawce 20mg w przypadków cytostatyków o dużym potencjale emetogennym oraz 8mg w profilaktyce ostrych wymiotów przy chemioterapii o średniej i niskiej emetogenności.

Od niedawna na polskim rynku dostępne są również leki z grupy inhibitorów receptora NK-1. Mogą one być zastosowane zarówno do ostrych, jak i późnych wymiotów spowodowanych chemioterapią. Lekiem z tej grupy dostępnym w Polsce jest aprepitant (Emend), który stosuje się w połączeniu z antagonistami receptorów 5-HT3 (setronami) i kortykosteroidami (deksometazon).

Polskie Towarzystwo Onkologii Klinicznej zaleca stosowanie terapii trójlekowej z aprepitantem u chorych leczonych cisplatyną w dawce powyżej 50 mg/m2 oraz u chorych, gdzie w chemioterapii wykorzystuje się antracykliny i cyklofosfamid­. Najczęściej te rodzaje chemioterapii dostają pacjenci z rakiem piersi i rakiem płuca.

Jak zniwelować nudności u pacjentów onkologicznych?

  • Najlepszą metodą zapobiegania wymiotom i nudnościom po chemioterapii oraz wywołanym leczeniem przeciwnowotworowym jest przyjęcie profilaktycznej dawki antyemetyków czyli leków przeciwwymiotnych w optymalnie dobranej dawce. Powinna ona uwzględniać potencjał emetyczny cytostatyku (siłę i częstość wywoływania przez niego wymiotów) coraz indywidualne cechy pacjenta. Dawkowanie powinno przebiegać w możliwie najmniejszych skutecznych dawkach;
  • W miarę możliwości powinno faworyzować się i preferować podawanie doustne;
  • Terapię należy rozpocząć 30-60 min przed pierwszą dawką cytostatyku;
  • Pojedyncze dawki są z reguły wystarczające (przy setronach);
  • Podczas chemioterapii zamiast trzech dużych posiłków w ciągu dnia spożywaj kilka mniejszych;
  • Jedz i pij powoli, dobrze przeżuwaj, unikaj słodyczy, potraw smażonych i tłustych;
  • Unikaj napojów gazowanych, pij chłodne, niesłodzone soki owocowe;
  • Ssij kostki lodu i cukierki miętowe;
  • Po posiłkach odpoczywaj w pozycji siedzącej, a unikaj leżenia.
  • W razie wystąpienia nudności oddychaj głęboko i powoli, postaraj odwrócić swoją uwagę od dolegliwości, stosuj techniki relaksacyjne i zawsze miej przy sobie środek przeciwwymiotny o innej niż doustna drodze podania (np. czopek).

 

Wymioty po radioterapii

Pierwszoplanową rolę jako miejsce odbierania i przetwarzania sygnałów oraz generowania odpowiedzi w postaci nudności i wymiotów u pacjentów onkologicznych w przebiegu choroby nowotworowej odgrywa ośrodkowy układ nerwowy.

Nudności i wymioty występują również jako skutek uboczny radioterapii. Radioterapia z wyjątkiem napromieniania całego ciała (>90%) ma słabsze działanie wymiotne niż chemioterapia. W tym wypadku nudności i wymioty zależą od dawki, wielkości i pola napromieniania oraz współistniejącej lub niedawno przebytej chemioterapii.

Średnio ryzyko wymiotów (60-90%) występuje podczas napromieniania nadbrzusza, niskie (30-59%) przy napromienianiu dolnej części klatki piersiowej, miednicy, zabiegach radiochirurgicznych obejmujących czaszkę i kręgosłup. Bardzo niskie ryzyko wymiotów (około 30%) dotyczy napromieniania głowy i szyi, kończyn, czaszki oraz piersi.