Nowotwory wieku dziecięcego występują dość rzadko, a mimo to stanowią drugą co do częstości przyczynę zgonów. Najczęściej pojawiającym się nowotworem wśród dzieci jest białaczka, zaraz za nią chłoniak. Pozostałe nowotwory wieku dziecięcego występują stosunkowo rzadziej, są ciężkie do zdiagnozowania, mają nietypowe symptomy oraz odmienny niż u osób dorosłych przebieg choroby. Szacuje się, że około 70-80% dzieci z rozpoznaniem choroby nowotworowej zostaje wyleczonych. Głównym powodem, dla którego leczenie kończy się niepowodzeniem jest zbyt późne wykrycie.

Jak wiadomo przyczyn chorób nowotworowych może być wiele, jednakże rozwój niektórych z nich wiąże się z występowaniem konkretnych zespołów chorobowych, predysponujących do zwiększonego ryzyka zapadalności na dany typ nowotworu. Naukowcy wykazali, że mutacje germinalne (konstytucyjne) mogą być przekazywane z pokolenia na pokolenie zgodnie z prawem Mendla i stanowić duże prawdopodobieństwo rozwoju nowotworu.

Zagadnienia z obszaru dziedzicznych nowotworów wieku dziecięcego przedstawia ekspert z Centrum Badań DNA.

Choroby nowotworowe u dzieci

Choroby nowotworowe w przeważającej mierze dotyczą osób dorosłych, ale występują również u dzieci, co stanowi ok. 1% wszystkich zachorowań. Częstość występowania poszczególnych nowotworów różni się u dzieci i u osób dorosłych. Nowotwory najczęściej pojawiające się u dorosłych (rak piersi, rak płuc, rak żołądka czy rak jelita grubego) wykazują dużo rzadsze występowanie w wieku dziecięcym, a z kolei te, które najczęściej występują u dzieci są rzadkością w wieku dojrzałym. Częstość występowania chorób nowotworowych różna jest w zależności od wieku dziecka.

W pierwszym roku życia najczęściej obserwuje się zachorowania na nowotwory takie jak neuroblastoma (nerwiak zarodkowy współczulny), nephroblastoma (nerczak zarodkowy, guz Wilmsa) czy retinoblastoma (siatkówczak). Między 2 a 4 rokiem życia pojawiają się przede wszystkim białaczki, a wśród nich dominuje ostra białaczka limfoblastyczna. Chłoniaki, nowotwory tkanek miękkich jak i guzy kości występują najczęściej u dzieci w wieku szkolnym oraz u młodzieży.

Nowotwory rzadkie, „typu dorosłego”, takie jak rak nerki, wątroby, tarczycy, kory, nadnerczy czy jamy nosowo-gardłowej również obserwuje się wśród populacji dziecięcej i stanowią one ok 1,5% wszystkich nowotworów u dzieci. Guzy germinalne, które wywodzą się z komórek germinalnych mogą zaś pojawiać się w dwóch okresach zachorowań: do 5-6 roku życia i później w okresie dojrzewania.

W poniższej tabeli przedstawiono klasyfikację nowotworów u dzieci, dokonanej na postawie rodzaju tkanki, z której powstały. Rodzaje nowotworów wymieniono w kolejności częstości ich występowania:

Międzynarodowa Klasyfikacja Nowotworów Dziecięcych
Tabela 1. Klasyfikacja nowotworów wieku dziecięcego. Na podstawie „Epidemiologia chorób nowotworowych u dzieci”
I. Białaczki
II. Chłoniaki
III. Nowotwory ośrodkowego układu nerwowego
IV. Nowotwory układu współczulnego
V. Retinoblastoma
VI. Guzy nerek

VIa. Guz Wilmsa,

VIb. Rak nerki

VIc. Inne złośliwe guzy nerek

VII. Guzy wątroby

VIIa. Hepatoblastoma

VIIb. Hepatic carcinoma

VIIc. Niesklasyfikowane złośliwe nowotwory wątroby

VIII. Złośliwe guzy kości
IX. Mięsaki tkanek miękkich
X. Guzy germinalne
XI. Raki i inne złośliwe nowotwory pochodzenia nabłonkowego

XIa. Rak kory nadnerczy

XIb. Raki tarczycy

XIc. Rak jamy nosowo-gardłowej

XId. Czerniak skóry

XIe. Rak skóry

XIf. Inne i niesklasyfikowane raki

XII. Inne i niesklasyfikowane nowotwór

 
ZAJRZYJ: RAK U DZIECKA – OBJAWY

Dziedziczenie nowotworów u dzieci

Nowotwór jest chorobą materiału genetycznego. Zwykle proces nowotworzenia, czyli powstawania nowotworu jest wieloetapowy i wieloletni, zależny od czynników genetycznych, jak również w różnym stopniu, od wpływu czynników środowiskowych. Choroba nowotworowa nie jest dziedziczona, a jedynie wadliwe mutacje przekazywane pokoleniu zwiększają predyspozycję do zachorowania. Każdy człowiek posiada po dwie kopie jednego genu, jedną kopię dziedziczy od matki, drugą zaś od ojca. Jeśli jedna kopia genu posiada mutację i zostanie odziedziczona od któregoś z rodziców, wówczas pojawia się duże prawdopodobieństwo rozwoju nowotworu.

Zidentyfikowano i wykazano trzy klasy genów mających swój udział w nowotworzeniu:

Onkogeny to zmienione, aktywne formy protoonkogenów, czyli genów, biorących udział w prawidłowej regulacji podziałów komórkowych. W wyniku mutacji dochodzi do przekształcenia protoonkogenu w onkogen, prowadząc do niekontrolowanej aktywacji, w wyniku czego komórki mają zdolność do dzielenia się bez ograniczeń.

– Geny supresorowe nazywane również strażnikami genomu, jak i antyonkogenami hamują procesy wzrostu, chroniąc komórkę przed niekontrolowanym różnicowaniem się. W przypadku, gdy dojdzie do mutacji następuje niekontrolowana proliferacja komórek.

Geny stabilizujące (geny naprawy DNA) nie są bezpośrednio zaangażowane w regulację proliferacji komórek. Brak ich działania jest przyczyną niestabilności genetycznej, która z kolei zwiększa podatność na nowe mutacje i tym samym zwiększa ryzyko rozwoju nowotworu.

Onkogeny na poziomie komórkowym działają jako geny dominujące, to znaczy, że wystarczy mutacja jednego allelu aby doszło do niekontrolowanego wzrostu komórek. Geny supresorowe w przeciwieństwie do onkogenów, mają charakter recesywny, czyli inaktywacja obu alleli w wyniku następujących po sobie mutacji, delecji umożliwia niekontrolowany rozrost i tym samym przyczynia się do nowotworzenia. Pierwsza mutacja dotyczy komórek rozrodczych oocyta lub spermatocyta rodziców, może zostać przekazana potomstwu zgodnie z prawem Mendla i występuje w każdej komórce organizmu. Druga zaś mutacja może wystąpić podczas rozwoju organizmu, jest to mutacja somatyczna i nabyta podczas życia.

Nowotwory z genetycznie uwarunkowaną predyspozycją rozwijają się zwykle wskutek mutacji zachodzących w genach supresorowych oraz genach stabilizujących/naprawy DNA w komórkach rozrodczych. Zespół wielonarządowej gruczolakowatości wewnątrzwydzielniczej typu 2 (MEN 2) stanowi wyjątek, albowiem rozwija się u osób, u których pojawiła się mutacja germinalna onkogenu RET. Nowotwór może pojawić się jako pojedyncza choroba, jednak może również występować w zespołach wielonowotworowych.

Dziedziczne nowotwory wieku dziecięcego

Poniżej w tabeli przedstawiono wybrane dziedziczne zespoły chorobowe, predysponujące do rozwoju różnych rodzajów nowotworów.

nowotwory dziedziczne u dzieci

Jak widać rozwój niektórych nowotworów może poprzedzać występowanie konkretnego zespołu chorobowego. Jednym z takich jednostek chorobowych jest zespół Li-Fraumeni predysponujący do rozwoju np. mięsaka prążkowanokomórkowego.

Mięsak prążkowanokomórkowy (rhabdomyosarcoma)

 Mięśniak prążkowanokomórkowy zwany również mięśniakomięsakiem prążkowanokomórkowym należy do najczęściej występujących złośliwych nowotworów tkanek miękkich u dzieci i stanowi on ok. 70% wszystkich nowotworów należących do tej grupy. Najwięcej zachorowań zaobserwowano między 2 a 5 rokiem i powyżej 12-tego roku życia.

Nazwa rhabdomyosarcoma pochodzi od komórek mięśniowych zwanych rabdomioblastami, z których nowotwór ten powstaje. Najczęściej lokalizuje się w obrębie głowy (oczodół, zatoki przynosowe, nos, ucho, gardło, krtań, policzek) i szyi (u 40% przypadków), układu moczowo-płciowego (u 20%) oraz rzadziej w kończynach i tułowiu. Może powodować odległe przerzuty głównie do płuc, kości i węzłów chłonnych.

U dzieci wyróżnia się 2 typy rhabdomyosarcoma: typ embrionalny/zarodkowy – obserwowany u młodych dzieci, z korzystnym rokowaniem oraz typ pęcherzykowy – występujący u młodzieży, z niekorzystnym rokowaniem. Typ embrionalny najczęściej rozwija się w obrębie oczodołu, w układzie moczowo-płciowym, oraz okolicy głowy i szyi, natomiast typ pęcherzykowy zwykle lokalizuje się w obrębie kończyn, tułowia, okolicy krocza czy w macicy. Z reguły nowotwór ten pojawia się sporadycznie, w wyniku zmian somatycznych, niedziedzicznych, jednakże występowanie takich zespołów chorobowych jak zespół Li-Fraumeni, zespół Gardnera, nerwiakowłókniakowatość typu I czy zespół Beckwitha-Wiedemanna, predysponuje do jego rozwoju.

Najczęstszym pierwszym objawem mięsaka jest pojawienie się guza. Do innych objawów, zależnych od lokalizacji nowotworu, należą: wytrzeszcz/przemieszczenie gałki ocznej, opadanie powieki górnej, pogrubienie powieki dolnej, zaburzenia widzenia, zez, niedrożność nosa, krwawienie z nosa, oddychanie przez usta, obrzęk ucha, przewlekły wyciek z ucha, masa guza przypominająca polip w przewodzie słuchowym zewnętrznym, trudności w przełykaniu, szczękościsk, objawy neurologiczne, porażenie nerwów czaszkowych, ślepota, bóle głowy, wymioty, zakażenia dróg moczowo-płciowych, krwiomocz, krwinkomocz, trudności w oddawaniu moczu, nietrzymanie moczu, krwawienia z dróg rodnych, zaparcia.

Najważniejsze w diagnostyce mięśniaka prążkowanokomórkowego jest zlokalizowanie ogniska pierwotnego powstania guza Wykrywanie rhabdomyosacroma możliwe jest dzięki zastosowaniu technik obrazowych: ultrasonografii (USG), tomografii komputerowej (TK) czy magnetycznego rezonansu jądrowego (MRI).

nowotwory u dziecka dziedziczne

Nerczak zarodkowy – guz Wilmsa

Nerczak zarodkowy/płodowy (nephroblastoma) jest najczęściej występującym nowotworem nerek wieku dziecięcego. Szacuje się, że nowotwór ten pojawia się u 1 na 10 tys. dzieci poniżej 15 roku życia i stanowi ok 90% wszystkich nowotworów nerek w wieku dziecięcym. U ok 80% osób występuje między 1 a 5 rokiem życia. Bardzo rzadko nowotwór ten spotykany jest u młodzieży i dorosłych. Postać rodzinna nerczaka stanowi ok 1-2% przypadków i wywołana jest dziedzicznymi mutacjami germinalnymi, które mogą dotyczyć jednego z dwóch genów: genu WT1 występującego w rejonie 11p13 oraz genu WT2 w rejonie 11p15.

Występowanie nephroblastomy często wiąże się z różnymi wrodzonymi zaburzeniami rozwojowymi jak np. aniridia – brak tęczówki oka, hemihipertrofia – asymetryczny przyrost połowiczy jeden lub więcej części ciała, wnętrostwo – umieszczenie jednego lub obu jąder w jamie brzusznej zamiast w mosznie, spodziectwo – zlokalizowanie cewki moczowej na brzusznej powierzchni prącia, obojnactwo rzekome – występowanie u jednego osobnika jednocześnie żeńskich i męskich gruczołów płciowych, dysgenezja gonad – nieprawidłowe wykształcenie się gruczołów płciowych.

Do dziedzicznych zespołów chorobowych, które predysponują do rozwoju nerczaka płodowego należą:

– WAGR (ang. Wilams’ tumor, aniridia, genitourinary malformations, mental retardation) – charakteryzuje się współwystępowaniem guza Wilmsa, wrodzonego braku tęczówki oka, wrodzonych wad układu moczowo-płcioweg oraz opóźnienia umysłowego,

– zespół Beckwitha-Wiedemanna – charakteryzuje się gigantyzmem, przerostem języka oraz przepukliną pępkową. U osób z tym zespołem występuje 30% ryzyko rozwoju nephroblastoma.

– zespół Denysa-Drasha – objawiający się wrodzoną nefropatią oraz nieprawidłowym wykształceniem narządów płciowych. U osób z tym zespołem występuje 90% ryzyko rozwoju nephroblastoma.

Nephroblastoma zwykle ma postać jednostronną i jednoogniskową, u ok 5% dzieci zajmuje obie nerki, a u ok 7% pojawiają się wieloogniskowe guzy zlokalizowane na jednym z narządów. Charakterystyczne dla nerczaka jest występowanie bezobjawowego guza obecnego w jamie brzusznej, wykrytego zupełnie przypadkowo. U 20-30% przypadków wraz z obecnością guza obserwuje się złe samopoczucie, ból, gorączkę lub stany podgorączkowe, krwiomocz, krwinkomocz czy nadciśnienie. Z powodu bezobjawowego rozwoju choroby u większości dzieci, nowotwór ten diagnozowany jest późno, dopiero wówczas, gdy guz sięga bardzo dużych rozmiarów. Z reguły pierwsze objawy choroby nowotworowej u dziecka pojawiają się w momencie, gdy dojdzie już do przerzutów raka.

Jeśli stwierdzono obecność guza nerki, wówczas wykonuje się morfologię z rozmazem krwi, badanie biochemiczne pozwalające  na ocenę funkcji wątroby i nerek, jak również ogólne badanie moczu umożliwiające wykrycie krwinkomoczu, krwiomoczu czy białkomoczu. Najważniejszym badaniem w diagnostyce nerczaka płodowego jest USG nerek, które pozwala na monitorowanie przebiegu choroby. Do dokładnego zobrazowania stanu nerek wykonuje się TK nerek. Badaniem rutynowym w przypadku nephroblastomy jest RTG klatki piersiowej, wykonywane w celu zdiagnozowania ewentualnych przerzutów do płuc.

Skuteczność leczenia zależna jest od stadium zaawansowania nowotworu. Jeśli nerczak płodowy zostanie wykryty w stadium początkowym choroby, gdy guz ograniczony jest jedynie do nerki i możliwe jest jego całkowite usunięcie, wówczas prawdopodobieństwo wyleczenia wynosi ok 85-90%. Jeśli zdiagnozowano obecność przerzutów do płuc, wątroby, kości czy mózgu, wówczas skuteczność leczenia szacuje się na ponad 30%.

Retinoblastoma

Retinoblastoma, inaczej siatkówczak, jest to złośliwy nowotwór oka, który może występować zarówno w formie dziedzicznej jak i niedziedzicznej. Ok 40% przypadków zachorowań stanowi formę dziedziczną, z czego u ok 10% stwierdza się rodzinne występowanie choroby. U dzieci ze zdiagnozowaną formą niedziedziczną zazwyczaj występuje jednostronna i jednoogniskowa postać guza i zwykle osoby takie są starsze – mediana wieku wynosi 22 miesiące w momencie rozpoznania. Forma dziedziczna zaś, z reguły pojawia się u młodszych dzieci (mediana wieku 11 miesięcy) i występuje dwustronnie i wieloogniskowo.

Przyczyną choroby jest mutacja obu alleli genu supresorowego RB1 w regionie 13q14, powodująca zahamowanie produkcji białka retinoblastoma. Mutację tę dziedziczy się autosomalnie dominująco. Obecność wadliwego genu RB powoduje również wzrost ryzyka wystąpienia mięsaka kostnego, mięsaka tkanek miękkich, czerniaka złośliwego, jak również nowotworu pęcherza moczowego w trakcie całego życia.

Najczęstszym objawem siatkówczaka pojawiającym się u ok 60-70% dzieci jest leukokoria, tzw. „kocie oko” z białawo-żółtym odblaskiem. U 20% przypadków występuje zez, prawdopodobnie dzięki zajęciu plamki żółtej przez zmiany nowotworowe. Zdecydowanie rzadziej mogą pojawić się takie objawy jak: wylew krwi do komory przedniej oka, różnobarwność tęczówek, krwawienie do ciała szklistego, jaskra wtórna, pogorszenie widzenia, oczopląs, jednostronne poszerzenie źrenicy, zaćma, nadmierne łzawienie, guzki tęczówki, zapalenie tkanek oczodołu czy obrzęk zapalny powiek.

Retinoblastomę diagnozuje się dzięki wykonaniu wielu specjalistycznych badań okulistycznych. Kluczowym badaniem jest wziernikowanie pośrednie pozwalające na ocenę dna oka. Wykrywanie siatkówczaka możliwe jest również dzięki ultrasonografii (USG), tomografii komputerowej (TK) czy magnetycznego rezonansu jądrowego (MRI). W przypadku dużych guzów wykonuje się badanie płynu mózgowo-rdzeniowego na obecność w nim komórek nowotworowych.

W powyższej pracy scharakteryzowano kilka wybranych dziedzicznych nowotworów wieku dziecięcego. Jest jednak szereg innych chorób, które mogą rozwinąć się w wyniku odziedziczenia wadliwych mutacji. Rokowanie zależne jest przede wszystkim od wczesnego wykrycia i prawidłowej terapii. Niestety często nowotwór diagnozowany jest zbyt późno. Dlatego bardzo ważne jest przeprowadzanie wywiadu rodzinnego w specjalistyczne poradni onkogenetycznej, a wśród rodzin obciążonych genetycznie wykonananie badań kontrolnych ( badań genetycznych ), które umożliwiłyby wykrycie wadliwych mutacji i wprowadzenie odpowiedniej profilaktyki antynowotworowej. Na takie badania kierują lekarze specjaliści i są one wykonywane w laboratoriach genetycznych przez wyspecjalizowany personel z zastosowaniem zaawansowanej aparatury.

Wybrane dziedziczne nowotwory wieku dziecięcego, artykuł przygotowany przez eksperta Centrum Badań DNA, Literatura:

Balcerska A.: Epidemiologia chorób nowotworowych u dzieci. Forum Medycyny Rodzinnej (2009), 3(1):61–63
Chybicka A. (red): Od objawu do nowotworu. Wczesne rozpoznawanie chorób nowotworowych u dzieci (2009)
 Cybulski C., Jakubowska  A., Dębniak T., Górski B., Tołoczko-Grabarek A., Kamieńska E., Zajączek S., Lubiński J.: Nowotwory dziedziczne u dzieci– guz Wilmsa,  Współczesna Onkologia (2002) 6(5):300–307
 Dębniak T., Lubiński J.: Zasady dziedziczenia predyspozycji do nowotworów, Postępy Nauk Medycznych 7/2008:427-430
Kazanowska B., Chybicka A., Nowotwory tkanek miękkich.
 Knapke S., Zelley K., Nichols K. E., Kohlmann W., Schiffman J. D.: Identification, management, and evaluation of children with cancer-predisposition syndromes
 Kowalczyk J. R.: Wprowadzenie  do onkologii  i hematologii dziecięcej. Skrypt dla lekarzy specjalizujących się w onkologii i hematologii dziecięcej (2011)
Krawczuk-Rybak M.: Kompendium Onkologii Dziecięcej (2011)
Krzemień W., Wojcieszak J., Zawilska J. B.: Siatkówczak: podłoże genetyczne, nowoczesne metody diagnostyczne oraz terapeutyczne, Przegląd Lekarski  2015/72/7
 Meder J. (red): Podstawy onkologii klinicznej (2011)
 Sąsiadek M., Ślęzak R.: Nowotwory dziedziczne. Poradnictwo genetyczne
 Strahm B., Malkin D.: Hereditary cancer predisposition in children: Genetic basis and clinical implications., Int. J. Cancer: 119, 2001–2006 (2006)
 Szychot E., Apps J., Pritchard-Jones K.: Wilms’ tumor: biology, diagnosis and treatment,, Translational Pediatrics (2014), 3(1)

PRZEJDŹ DO: STRONA GŁÓWNA