Od strony fizycznej ostatni okres choroby nowotworowej może przebiegać według określonych prawidłowości, ale ta sama choroba może być zupełnie inaczej przeżywana emocjonalnie przez różnych pacjentów.
Słynna tanatolog (osoba zajmująca się zagadnieniem śmierci i umierania) Elizabeth Kubler-Ross na podstawie swojego wieloletniego doświadczenia w opiece paliatywnej i pracy z umierającymi wyodrębniła psychologiczne „fazy umierania”, przez które przechodzą chorzy na raka, adaptując się do odejścia.
Opublikowane przez Kubler-Ross „Rozmowy o śmierci i umieraniu” stanowiły istotny przełom w podejściu do nieuleczalnie chorych i łamały tabu wokół tego tematu. Są one ważną lekturą dla wszystkich osób, które chcą nauczyć się lepiej troszczyć o tych, którzy odchodzą.
Choć nie należy oczekiwać, że opisane przez słynną tanatolog „fazy umierania” wystąpią u każdego pacjenta onkologicznego i że pojawią się zawsze w tej właśnie kolejności, to dobrze jest uzmysłowić sobie ich obecność w procesie umierania. Pomiędzy fazami przedstawionymi w schemacie Kubler-Ross mogą wystąpić nagłe przesunięcia i przemieszczenia. Od fazy, którą będzie przeżywał w danym momencie chory, będzie zależeć jego zachowanie, reagowanie na otoczenie i opiekę.
Psychologiczne fazy umierania Kubler-Ross
Faza I umierania Kubler-Ross Nieświadomość
Na tym etapie pacjent chory na zaawansowany nowotwór jeszcze nie jest świadomy swojej sytuacji. Proces chorobowy drąży ciało chorego, lecz on sam o tym nie wie i nie przeżywa z tego powodu żadnych trudności. Trudności jednak już się pojawiły i tkwią w fakcie nieuleczalnej choroby. Po pewnym czasie dotrą one do świadomości pacjenta i zaczną powodować wątpliwości związane z objawami choroby nowotworowej i zmową milczenia powstała wokół jego stanu.
Pacjent zaczyna wątpić w rzeczywistość swojej choroby. Równocześnie nie można już dłużej zaprzeczać ani unikać trudnej prawdy. Pojawienie się wątpliwości wskazuje, że chory przechodzi w następne stadium.
Faza II umierania Kubler-Ross Niepewność
„Niepewność” to etap, w którym pacjenci przeżywają wątpliwości dotyczące przebiegu swojej choroby. U chorych pojawiają się chwile lęku i smutku przeplatane nadzieją i oczekiwaniem, że będzie się uleczonym. W tym stadium pacjent odczuwa potrzebę partnera do rozmowy, któremu mógłby powierzyć swoje lęki i wątpliwości. Choć chory może zauważać pewne sygnały dotyczące śmiertelnego zagrożenia, to może spychać je do podświadomości, w zamian odbierając z niej sygnały zaprzeczenia.
Faza III umierania Kuler-Ross Zaprzeczenie
Zaprzeczenie pośrednie – Pacjent wyczuwając swoją sytuację i przebieg choroby kończący się śmiercią, pośrednio temu zaprzecza i nie chce, aby to była prawda. Początkowo zaprzeczenie to nie ma wyraźnej formy, może występować w sposób pośredni i zauważane jest dzięki pewnym przejawom, na przykład chory zainteresowany jest nabyciem nowego domu, snuje plany rozwoju zawodowego. Te objawy mogą sprzyjać pacjentowi jeśli nie jest on w stanie i nie potrafi jeszcze przyjąć prawdy. Są one jednak ucieczką od rzeczywistości i pewną formą samoobrony, która nie powinna jednak trwać zbyt długo, aby pacjent sam nie uwierzył, że te marzenia są faktem.
Pacjenci potrafią długo opowiadać o swoich planach, a gdy już wyrzucą z siebie swój świat nierealnych marzeń (zaprzeczeń) mogą stwierdzić: „To przecież bez sensu, wiem”. Dla tego stwierdzenia, które jest urealnieniem i pierwszym krokiem ku prawdzie, warto spędzić długie godziny, wsłuchując się w opowiadania pacjenta.
Zaprzeczenie wyraźne – w sytuacjach, gdy wyjawienie prawdy jest nagłe lub kiedy pacjent sam ją szybko odkrył, jego reakcja na zaistniałą sytuację może przybrać formę zaprzeczenia wyraźnego i wyrażać się w stwierdzeniu: „To przecież nie może być prawda!”. Osoby opiekujące powinny uzbroić się w cierpliwość i wspierać pacjenta, aby mógł się on z tym faktem pogodzić i przemyśleć.
Gdy zaprzeczanie pacjenta nie jest potwierdzane przez jego otoczenie, może się on na pewien czas odizolować od niego. Stadium to nie trwa długo i przechodzi w okresy buntu występującego na przemian z depresją. Niekiedy pacjent onkologiczny długo zaprzecza rzeczywistości i po kolejnych stadiach powraca ponownie do zaprzeczenia.
Faza IV umierania Kuble-Ross Bunt
Okres przebiegający przez wszystkie stadia – z wyjątkiem stadium niepewności. Nawet po pogodzeniu się ze śmiercią chory może zacząć się buntować przeciwko niej. Bunt ten może manifestować się w różny sposób. Najczęściej wyraża się w szukaniu tak zwanego „kozła ofiarnego”. Winnym może być każdy: przyjaciele, dzieci, rodzina, lekarz onkolog lub sam pacjent.
Wina za stan zdrowia, wyrzuty z uczynionego kiedyś zła, niespełnionego obowiązku nasilają się na tym etapie i są trudne do przejścia dla samego chorego i osób się nim opiekujących. Stadium to wymaga od współtowarzyszących choremu umiejętności słuchania, która ma doprowadzić do oczyszczenia się z agresywnych myśli i nastawień.
Faza V umierania Targowanie się z losem
Na tym etapie, w którym bunt i depresja nawzajem się przeplatają, pacjent, chcąc przedłużyć swoje życie lub odwrócić bieg losu, zaczyna pertraktować z otoczeniem. Chory zaczyna składać obietnice Bogu, lekarzowi, rodzinie, co często związane jest z poczuciem winy. Pomocą może służyć duszpasterz, gdyż zachowanie pacjenta często połączone jest z poczuciem winy wobec Boga, na którym choremu w życiu niewiele zależało.
Faza VI umierania – Depresja
Pojawia się u prawie wszystkich pacjentów w fazie końcowej. Występują dwa rodzaje depresji:
Depresja reaktywna – pojawia się na skutek doświadczenia przez pacjenta poczucia wielkiej straty; gdy przychodzi zwątpienie, pacjent może nie dostrzegać możliwości życia, odmawia przyjmowania leków, spożywania posiłków, jest niechętny do rozmowy.
Depresja przystosowawcza – dotyczy strat przyszłych, na przykład troski o dzieci; początkowo ważne jest udzielanie wsparcia, pocieszanie, praktyczna pomoc w życiowych problemach. Kiedy depresja staje się narzędziem przygotowującym do straty wszystkiego, co się kocha, dodawanie otuchy przestaje być potrzebne. W tym momencie należy umożliwić choremu wyrażanie bólu i żalu, co może pomóc mu w pogodzeniu się z rzeczywistością.
Rodzina opiekująca się chorym na raka często wpadają w podobny stan obniżenia nastroju i bezcelowości działania. W takich przypadkach również opiekunom pacjenta może potrzebna być pomoc.
Faza VII umierania – Pogodzenie się ze śmiercią
Jest to ostatnie stadium opisywane przez Kubler-Ross, stadium akceptacji związane z uspokojeniem i wyciszeniem chorego. U niektórych chorych przybiera ono formę pragnienia śmierci. Nie wiadomo, czy pragną oni rzeczywiście śmierci, czy raczej zakończenia cierpień. Gdy pacjent będzie w stanie zaakceptować i pogodzić się z faktem zbliżającej się śmierci, będzie również gotów do retrospekcji swojego życia.
Niektórzy chorzy mogą wyrażać wiele życzeń dotyczących okresu po ich śmierci. Te życzenia nie powinny być zbywane stwierdzeniem: „Wszystko będzie dobrze”. Okres ten może wzbogacić nie tylko chorego pogodzonego ze śmiercią, ale także osoby pomagające mu w jej przyjęciu.
ZOBACZ: Objawy bliskiej śmierci. Agonia
Jak umiera ciało człowieka? – ostatnie 48 godzin życia
Jak przekazać bliskiej osobie złą diagnozę ?
Fazy umierania Kubler Ross – bibliografia:
E. Kȕbler-Ross „Rozmowy o śmierci i umieraniu”, Poznań 1998.
P.Krakowiak, Zdążyć z prawdą. O sztuce komunikacji w hospicjum, Gdańsk 2009.
P. Krakowiak, D. Krzyżanowska, A. Modlińska, Przewlekle chory w domu, Gdańsk 2011.
