Przerzuty raka

Do najważniejszych cech nowotworu złośliwego należą zdolność do naciekania i niszczenia okolicznych tkanek oraz zdolność dawania przerzutów do węzłów chłonnych oraz odległych narządów, gdzie komórki nowotworowe zagnieżdżają się, rozrastają i mogą dawać dalsze przerzuty raka. To właśnie te dwie cechy – naciekanie i przerzuty raka, ostatecznie decydują o losie pacjenta onkologicznego.

Nowotwory łagodne w przeciwieństwie do złośliwych nie naciekają okolicznych tkanek i nie dają przerzutów nowotworowych, dzięki czemu rokowanie jest lepsze.

Jeśli rozrastająca się patologiczna tkanka zachowuje kontakt z guzem pierwotnym, jest to rozrost i naciekanie miejscowe (infiltratio). Gdy tego kontaktu nie ma, a rozrost odbywa się w mniejszej lub większej odległości od ogniska macierzystego, mamy do czynienia z przerzutem raka (metastasis).

Przerzuty raka są konsekwencją przenoszenia się komórek nowotworowych oderwanych od guza poprzez naczynia krwionośne lub naczynia chłonne do miejsc od niego odległych. Przerzut raka, to jakby oderwany kawałek – bardzo mały, bo może to być tylko jedna lub kilka komórek nowotworowych – który wyemigrował i zapoczątkował powstanie nowego ogniska choroby w nowym miejscu.

Przerzuty niektórych nowotworów mają charakterystyczne miejsca predylekcyjne, np. rak płuca daje dość często przerzuty do mózgu (co zdarza się znacznie rzadziej w przypadku innych nowotworów). Wątroba, płuca i kości są częstym siedliskiem przerzutów różnego pochodzenia, ale już serce, skóra, tarczyca czy mózg – rzadkim. W śledzionie, mięśniach poprzecznie prążkowanych, piersiach oraz ścianach macicy – przerzuty nowotworowe nie występują prawie nigdy.

Przerzutowanie nowotworu

Proces przerzutowania ma charakter kaskadowy i obejmuje takie etapy jak:

  1. Wnikanie komórek nowotworowych do światła naczyń;
  2. Przetrwanie w krążeniu;
  3. Wyłamanie się spod kontroli immunologicznej organizmu;
  4. Wydostanie się komórek nowotworowych z przestrzeni wewnątrznaczyniowej;
  5. Zjawisko „uśpienia” w narządzie docelowym;
  6. Wydzielanie czynników wzrostowych i rozprzestrzenianie się.

 

Stwierdzono, iż jedynie 1% komórek nowotworowych krążących we krwi zachowuje żywotność i daje wtórne ognisko nowotworu (przerzuty raka). Możliwe, że zależy to od obrony immunologicznej. Jej także przypisuje się zjawisko „uśpienia” komórek nowotworowych, które po kilku latach od zakończenia leczenia „budzą się”, rozrastają i dają o sobie znać właśnie w postaci przerzutów nowotworowych. Być może taki rozrost następuje po osłabieniu obrony immunologicznej np. w miarę starzenia się.

Prawdopodobieństwo wystąpienia przerzutów raka zwiększa się wraz ze wzrostem rozmiarów guza i jego frakcji proliferacyjnej. Im mniejszy nowotwór – tym większy odsetek trwałych wyleczeń.

Co to jest naciekanie raka?

Nowotwór nie zawsze rozszerza się poprzez przerzuty raka. Guz może być otoczony mikronaciekiem własnych komórek nowotworowych w najbliższym sąsiedztwie. Komórki rakowe guza wnikają w przestrzenie tkankowe sąsiadujące z guzem i w ten sposób nowotwór przenosi się na inne, pobliskie organy. Naciek nowotworowy to nie przerzuty raka, ale wnikanie komórek w sąsiednią tkankę.

Naciek nowotworowy zabija komórki tkanek naciekanych. To właśnie skłonność do rozszerzania się choroby w ten sposób, iż wrasta „korzeniami” coraz głębiej, była przyczyną nazwania jej „rakiem„.

Naciek nowotworowy sprawia, że miejsce w którym poprzednio były zdrowe komórki, staje się niesprawne i przestaje spełniać swoje funkcje. Na początku taka dysfunkcja jest niezauważalna dla pacjenta, ale z czasem, gdy komórek nowotworowych przybywa, to coraz większe fragmenty narządu zostają wyłączone z normalnej pracy i pojawiają się nowe objawy choroby nowotworowej.

Naciekanie nie musi cechować nowotworu złośliwego od początku jego istnienia. W przypadku niektórych raków cecha ta może być czasowo utajona. Rak nacieka nie tylko do tkanek otaczających, ale wrasta także do naczyń krwionośnych i chłonnych, przestrzeni surowiczych, przestrzeni podpajęczynówkowej, przewodów wysłanych nabłonkiem i nerwów.

Przerzuty raka do węzłów chłonnych

Węzły chłonne (gruczoły limfatyczne) stanowią część układu chłonnego (limfatycznego) obejmującego swymi strukturami całe ciało. Węzły chłonne to niewielkie twory w kształcie fasoli, które są połączone systemem przewodów noszących nazwę naczyń chłonnych (limfatycznych).

Węzły działają jak filtry w stosunku do gromadzących się w nich bakterii oraz komórek nowotworowych, które mogą przemieszczać się w obrębie układu chłonnego. Osocze zawarte w krążącej w organizmie krwi zostaje przefiltrowane przez ściany naczyń krwionośnych i dostaje się do przestrzeni międzykomórkowej i samych komórek, dostarczając im składników odżywczych i tlenu. Z kolei komórki pozbywają się produktów przemiany materii i dwutlenku węgla. Część osocza dostaje się z powrotem do naczyń żylnych w postaci chłonki (limfy), a cześć gromadzi się w układzie chłonnym i podlega procesom filtrowania w gruczołach limfatycznych.

W przypadku gdy dojdzie do rozwoju nowotworu złośliwego, układ chłonny nabiera szczególnego znaczenia, gdyż stanowi jedną z dróg rozprzestrzeniania się komórek nowotworowych na cały organizm.

Z tego właśnie powodu onkolodzy dokonując oceny stopnia zaawansowania nowotworu złośliwego, zawsze starają się zbadać czy komórki rakowe dotarły do węzłów chłonnych – stanowi ważny czynnik rokowniczy.

Przerzuty raka do mózgu

W ramach diagnostyki obrazowej w przypadku podejrzenia przerzutów raka do mózgu zwykle wystarcza badanie tomografem komputerowym z dożylnym podaniem środka kontrastowego. Badanie rezonansem magnetycznym (zawsze z dożylnym podaniem środka kontrastowego) poprawia uwidocznienie drobnych ognisk przerzutowych (również tych niewidocznych w badaniu tomografem).

Badanie rezonansem magnetycznym powinno być wykonane zawsze w przypadku podejrzenia przerzutów do opon mózgowych oraz jeśli obraz kliniczny przemawia za zmianami przerzutowymi do mózgu, a nie zobrazowano ich w badaniu TK, bowiem liczba ognisk przerzutowych ma wpływ na sposób leczenia.

Chirurgiczne leczenie przerzutów raka

Leczenie chirurgiczne przerzutów raka do mózgu ma zastosowanie w przypadku pojedynczych lub nielicznych ognisk przerzutowych do mózgu, dostępnych operacyjnie bez dużego ryzyka powikłań. Jeżeli zmianę usunięto doszczętnie i zapewniono możliwość regularnych obrazowych badań kontrolnych, to dopuszczalna jest wyłączna obserwacja.

Dotyczy to zwłaszcza nowotworów o wolnej dynamice, z wyleczonym ogniskiem pierwotnym oraz bez obecności innych przerzutów.

Radioterapia przerzutów raka

W sytuacji gdy nowotwór cechuje się szybką dynamiką, a okres od pierwotnego leczenia jest krótki (kilka miesięcy), należy rozważyć paliatywne napromienianie całego mózgu.

W przypadku pojedynczych lub nielicznych oraz niezbyt rozległych (<3cm) zmian przerzutowych, szczególnie położonych w głębokich strukturach mózgu, istnieją wskazania do radiochirurgii stereotaktycznej, która daje takie same wyniki jak klasyczne leczenie chirurgiczne. U chorego muszą jednak być spełnione kryteria leczenia chirurgicznego.

Najczęściej stosowaną metodą zachowawczego leczenia przerzutów do mózgu jest frakcjonowana radioterapia. Zazwyczaj podaje się dawkę 30 Gy we frakcjach po 3 Gy lub u chorych w upośledzonym stanie ogólnym i z gorszym rokowaniem – 20 Gy we frakcjach po 4 Gy. W tym ostatnim przypadku, gdy uzyska się poprawę lub stabilizację, możliwe jest powtórzenie napromieniania po upływie 3-4 tygodni.

Dawki jednorazowe stosowane w radiochirurgii stereotaktycznej wynoszą od kilkunastu do 24 Gy i zależą od średnicy guza przerzutowego.

Napromienianie całego mózgu po leczeniu chirurgicznym zmian przerzutowych nieznacznie wydłuża czas do progresji, ale nie wpływa na czas przeżycia i nie jest postępowaniem rutynowym.

Przerzuty raka – chemioterapia

W przypadku przerzutów raka do mózgu nowotworów chemiowrażliwych (np. drobnokomórkowy rak płuca, rak piersi, nowotwory zarodkowe, ciążowa choroba trofoblastyczna) możliwe jest zastosowanie chemioterapii, która może być alternatywą dla radioterapii.

Wskazania i metody podawania chemioterapii w takich przypadkach są dobierane według zasad odpowiednich dla leczenia nowotworów pierwotnych (wyjściowych).