Radioterapia (radiochirurgia) stereotaktyczna jest unikalną metodą leczenia chorób nowotworowych i zmian patologicznych, która polega na podaniu jednej lub kilku (zwykle 1-5 frakcji) dużych dawek promieniowania na obszar guza z minimalną objętością otaczających go zdrowych tkanek. Radiochirurgia stereotaktyczna jest wykorzystywana jako element leczenia radykalnego, jak również paliatywnego i przeciwbólowego. W wielu przypadkach stanowi rozsądną alternatywę dla obarczonego większym ryzykiem klasycznego leczenia chirurgicznego.

Z punktu widzenia sposobu frakcjonowania dawki, należy odróżnić radiochirurgię stereotaktyczną od radioterapii stereotaktycznej frakcjonowanej. Radiochirurgia stereotaktyczna (stereotactic radiosurgery – SRS) polega na podaniu wysokiej dawki w jednej frakcji, natomiast radioterapia stereotaktyczna frakcjonowana (stereotactic radiotherapy) wymaga zastosowania większej liczby frakcji. W obu metodach wykorzystuje się tę samą, skomplikowaną technikę napromieniania.

– Radiochirurgia to nowoczesna metoda leczenia, polegająca na jednorazowym lub kilkukrotnym podaniu dużej dawki promieniowania, w wyniku czego dochodzi do martwicy guza nowotworowego. Taki zabieg jest dla pacjenta nieinwazyjny i zwykle bezbolesny, a jego efektem jest niemal natychmiastowe zniszczenie komórek nowotworowych. Jesteśmy w stanie leczyć tą metodą chorych na nowotwory złośliwe zlokalizowane praktycznie we wszystkich narządach – wyjaśnia prof. dr hab. Krzysztof Składowski, dyrektor gliwickiego Centrum Onkologii.

W Polsce w sprzęt do przeprowadzania zabiegów za pomocą radiochirurgii stereotaktycznej wyposażone jest wiele ośrodków onkologicznych. Jednym z najbardziej uznanych jest Instytut Onkologii w Gliwicach. Gliwice posiadają nóż cybernetyczny – CyberKnife, który jest zrobotyzowanym systemem pozwalającym na bardzo precyzyjne leczenie. Cyberknife jest do dyspozycji od 2013 roku również w Wielkopolskim Centrum Onkologii w Poznaniu oraz w Wieliszewie pod Warszawą.

Radiochirurgię stereotaktyczną można stosować również za pomocą nowoczesnych przyspieszaczy liniowych (LINAC). Akceleratory liniowe wykorzystują dwa rodzaje przystawek do prowadzenia radiochirurgii stereotaktycznej: kolimatory stożkowe (circular cones) oraz mikrokolimatory wielolistkowe (mMLC). Wybór urządzenia zależy od lokalizacji guza.

Nowoczesny sprzęt do radioterapii stereotaktycznej w postaci przyspieszacza liniowego z opcją wykonania tomografii komputerowej bezpośrednio przed zabiegiem znajduje się również w Centrum Radioterapii w Elblągu.

(Poniżej prezentujemy wywiad z dr n. med. Andrzejem Badzio, dyrektorem medycznym Centrum Radioterapii w Elblągu – specjalistą onkologii klinicznej i radioterapii onkologicznej)

Od 2010 roku polscy pacjenci mają również dostęp do nowoczesnej technologii Gamma Knife. Nóż gamma to wyjątkowo specjalistyczne urządzenie zarezerwowane tylko dla neurochirurgii i ograniczone do oddziaływania na mózg oraz górne części kręgosłupa szyjnego do czwartego poziomu. Urządzenie Gamma Knife znajduje się w Warszawie oraz w Katowicach.

Radioterapia stereotaktyczna

Nowym rozwiązaniem technicznym stosowanym w ramach radioterapii stereotaktycznej jest kolimator wielolistkowy. Informacja o kształcie zaplanowanego pola napromieniania przekazywana jest za pomocą sieci komputerowej do aparatu terapeutycznego, gdzie w kolimatorze ustawiają się odpowiednie przesłony listkowe, modyfikujące wychodzącą wiązkę promieniowania.

Bardzo precyzyjny kolimator do radioterapii stereotaktycznej oka skonstruowano w niemieckim Heidelbergu. Coraz szersze zastosowanie mają przyspieszacze liniowe do radioterapii konformalnej, wielopłaszczyznowej, z modulacją intensywności wiązki promieniowania, w których komputerowo sterowane są wszelkie ruchy ramienia kolimatora aparatu oraz samego stołu terapeutycznego.

Zastosowanie radioterapii konformalnej daje możliwość podwyższenia dawki radykalnej o 20-25% i poprawienia wyników i jakości leczenia. Powszechnie stosuje się również radioterapię stereotaktyczną (tzw. radiochirurgię) w leczeniu guzów mózgu. Nowością w Polsce jest nóż gamma (gamma knife) – nowoczesny aparat wyspecjalizowany w leczeniu i usuwaniu guzów mózgu, który znajduje się przy warszawskim szpitalu Bródnowskim oraz w Katowicach.

Wskazania do radiochirurgii stereotaktycznej

  • guzy mózgu, wznowy guzów mózgu po leczeniu
  • przerzuty do mózgu
  • malformacje/naczyniaki tętniczo-żylne (AVM)
  • nerwiaki nerwu słuchowego i innych nerwów czaszkowych
  • guzy kąta mostowo-móżdżkowego
  • nieoperacyjne gruczolaki przysadki
  • nieoperacyjne oponiaki, wznowy oponiaków
  • czaszkogardlaki (cranipoharyngioma)
  • neuralgia nerwu trójdzielnego ( trigeminalgia ) oporna na inne metody leczenia
  • przerzuty raka do płuc
  • przerzuty do wątroby
  • przyzwojaki (chemodectoma, paraganglioma)

 

Radioterapia stereotaktyczna – ekspert

Nowoczesny sprzęt do radioterapii stereotaktycznej w postaci przyspieszacza liniowego z opcją wykonania tomografii komputerowej bezpośrednio przed zabiegiem znajduje się w Centrum Radioterapii w Elblągu. Przedstawiamy wywiad z dr n. med. Andrzejem Badzio, dyrektorem medycznym Centrum Radioterapii w Elblągu – specjalistą onkologii klinicznej i radioterapii onkologicznej.

zwrotnikraka.pl: Panie Doktorze, na czym w skrócie polega i jaka jest idea radioterapii stereotaktycznej? Czym różni się ona od tradycyjnej radioterapii?

dr n. med. Andrzej Badzio: Radioterapia stereotaktyczna polega na podaniu wysokiej dawki w krótkim czasie na mały obszar ograniczony do guza nowotworowego z niewielkim marginesem. Stosowane dawki powodują całkowite zniszczenie tkanek w napromienianym obszarze,  zdrowe narządy muszą więc znaleźć się poza naświetlaną okolicą. Ze względu na ryzyko uszkodzenia istotnych struktur, w radioterapii stereotaktycznej szczególnie istotna jest precyzja leczenia, kontrola jakości i właściwa kwalifikacja pacjentów. W standardowej radioterapii dawki są niższe i podawane w małych porcjach (frakcjach) dziennie, obszar napromieniany jest większy i często z konieczności obejmuje także zdrowe narządy. Takie leczenie pozwala na stopniowe niszczenie komórek nowotworowych i ograniczenie uszkodzenia zdrowych tkanek.

Często stosuje się określenie radiochirurgia stereotaktyczna – czy ten rodzaj terapii może być więc traktowany jako pewna alternatywa dla tradycyjnego zabiegu chirurgicznego?

W niektórych przypadkach tak, termin ten najczęściej używany jest w przypadku guzów mózgu w lokalizacjach niedostępnych dla chirurga. Precyzyjne naświetlanie wysoką dawką na organiczny obszar daje efekt podobny do leczenia operacyjnego. Podobnie w przypadku niewielkich guzów nowotworów płuca lub zmian przerzutowych do płuc, radioterapia stereotaktyczna stanowi alternatywę dla chirurgii, a dla chorych zbyt słabych, żeby  przejść zabieg operacyjny, może być jedyną możliwą formą leczenia.

Komu przede wszystkim jest dedykowana radioterapia stereotaktyczna i w przypadku jakich schorzeń (jakie typy nowotworów, na jakim etapie choroby) znajduje ona zastosowanie?

Podstawowym warunkiem kwalifikacji do leczenia radioterapią stereotaktyczną jest stwierdzenie guza o organicznych rozmiarach i w lokalizacji pozwalającej oszczędzić zdrowe narządy. Wskazania do radioterapii stereotaktycznej należy podzielić na dwie podstawowe grupy: leczenie radykalne, które najczęściej stosowane jest w przypadku stwierdzenia pojedynczej zmiany w przebiegu raku płuca oraz guzach mózgu niedostępnych leczeniu chirurgicznemu oraz leczenie choroby przerzutowej.W przypadku leczenia przerzutów ważna jest liczba stwierdzonych zmian, najczęściej górną granicą jest 5 i ocena lekarza, że pacjent może odnieść korzyść z takiego postępowania. Radioterapię stereotaktyczną najczęściej stosuje się w leczeniu przerzutów do mózgu lub płuc  z różnych ognisk pierwotnych, a w wybranych przypadkach w leczeniu zmian nowotworowych w wątrobie lub kościach.

Jak w skrócie przebiega sam zabieg z wykorzystaniem radioterapii stereotaktycznej oraz kwalifikacja i przygotowanie pacjenta?

Przygotowanie pacjenta polega na zapewnieniu powtarzalnej pozycji podczas każdego zabiegu, co uzyskujemy stosując specjalne indywidualnie przygotowywane materace i podstawki, następnie wykonywane jest badanie tomograficzne i w razie potrzeby oceniana ruchomość oddechowa guza. Po wykonaniu planu naświetlań zapraszamy pacjenta do naszego Centrum, by rozpocząć leczenie. Liczba zabiegów zależy od sytuacji klinicznej, ale z reguły mieści się pomiędzy 1 a 5. Zabieg trwa około 40 minut, pacjent podczas leczenia cały czas pozostaje pod obserwacją lekarza a jego pozycja i dokładność leczenia jest monitorowana przez dedykowane systemy komputerowe.

A jak wygląda dostęp do stereotaksji w Państwa ośrodku – Centrum Radioterapii w Elblągu? Czy leczenie jest refundowane?

Radioterapię stereotaktyczną realizujemy na nowoczesnym przyspieszaczu liniowym firmy Siemens Artist z opcją wykonania tomografii komputerowej bezpośrednio przed zabiegiem. Pozycja pacjenta jest w tracie leczenia monitorowana przy użyciu systemu RtVision, który przy użyciu kamer na podczerwień kontroluje położenie powierzchni ciała pacjenta. Obecnie w naszym Ośrodku kończymy okres przygotowawczy do wprowadzenia procedury radioterapii stereotaktycznej do rutynowego  stosowania. Leczenie jest w całości finansowane przez Narodowy Fundusz Zdrowia, pacjent nie ponosi żadnych kosztów.