Na skutek informacji o diagnozie pacjenci onkologiczni mogą doświadczać okresu niestabilności emocjonalnej, który charakteryzuje się zwiększonym lękiem, depresyjnym nastrojem oraz mniejszą liczbą podejmowanych aktywności. Początkowo reakcje te są naturalną adaptacją do nowej sytuacji. Z czasem, pacjenci uczą się radzić sobie z chorobą oraz jej skutkami.

Zdarza się, że u niektórych chorych po usłyszeniu diagnozy rozwijają się zaburzenia psychiczne, które wymagają specjalnego leczenia. Niekiedy, z powodu zwiększonego napięcia wynikającego z choroby nowotworowej i jej leczenia, może nastąpić nawrót lub nasilenie tych zaburzeń psychicznych, które już występowały. Ocena zaburzeń psychicznych jest ważna na każdym etapie choroby, gdyż dobrostan psychiczny jest istotnym elementem jakości życia pacjentów z nowotworami.

Do najczęstszych zaburzeń psychicznych występujących u pacjentów onkologicznych należą problemy adaptacyjne, zaburzenie depresyjne oraz zaburzenia lękowe. Ich rozpoznanie jest niezwykle istotne, gdyż nieleczone zaburzenia psychiczne mają znaczący wpływ na funkcjonowanie pacjentów onkologicznych.

Najczęstsze zaburzenia psychiczne występujące w chorobie nowotworowej oraz problemy psychiczne dotyczące pacjentów onkologicznych omawia psycholog Monika Paleczna, autorka bloga onkorodzina.pl.

Zaburzenia psychiczne i adaptacyjne u pacjentów onkologicznych

Zaburzenia adaptacyjne są najczęstszymi zaburzeniami psychicznymi, z którymi spotkają się onkolodzy. Diagnozuje się je wówczas, gdy objawy emocjonalne oraz behawioralne (zachowanie chorego) wykraczają poza to, czego normalnie można oczekiwać w odpowiedzi na sytuację stresową.

Warto myśleć o zaburzeniu adaptacyjnym jak o wybranych objawach, które są wystarczająco niepokojące, aby uzasadnić leczenie, ale nie są tak silne i wszechobecne, aby spełnić kryteria pełnego zaburzenia lękowego lub depresyjnego.

Objawy związane z lękiem obejmują bezsenność, zmartwienie, napięcie mięśni, niepokój, sporadyczne duszności, kołatanie serca, pocenie się lub zawroty głowy. Objawy związane z depresją obejmują drażliwość, wahania nastroju, płaczliwość, słabą koncentrację, wycofanie społeczne i przemijające poczucie beznadziejności. Oznacz to, że zaburzenia adaptacyjne u pacjentów onkologicznych mogą przejawiać się objawami lęku, depresji lub obu tych zaburzeń.

Do pełnej diagnozy konieczna jest informacja o wymienionych powyżej objawach oraz częstości i intensywności ich występowania. Dodatkowo istotne będą informacje dotyczące zachowania w domu i pracy, sposobów radzenia sobie z chorobą i obawami związanymi z rakiem w kontekście pracy, finansów, rodzicielstwa, związków małżeńskich i rodzinnych, utraty niezależności czy seksualności.

Leczenie zaburzeń adaptacyjnych ma charakter wspomagający i koncentruje się na problemie/objawie. Istotną rolę odgrywa tutaj skuteczna komunikacja na linii pacjent-lekarz w celu dokładnego określenia wszystkich objawów. Stosuje się również farmakoterapię (np. w przypadku bezsenności). Dużą rolę mogą odegrać grupy wsparcia oraz psychoterapia.

Depresja u chorych na raka

Do objawów depresji należą utrzymujący się niski nastrój, wszechobecna utrata zainteresowań i czerpania z nich przyjemności, zaburzenia snu, zaburzenia odżywiania, opóźnienie lub pobudzenie psychomotoryczne, zmęczenie lub utrata energii, uczucie bezwartościowości lub nadmiernej winy, zmniejszona zdolność myślenia lub koncentracji oraz nawracające myśli o śmierci lub myśli samobójcze.

Inne typowe objawy depresji u pacjentów onkologicznych to drażliwość, wycofanie społeczne, obniżony próg bólu, płaczliwość i poczucie bezradności. Jednym z największych czynników ryzyka jest wcześniejsza diagnoza depresji. Istotną rolę odgrywają także młodszy wiek, brak wsparcia społecznego, ogólny zły stan funkcjonowania oraz ból.

Najwyższe wskaźniki depresji obserwuje się u pacjentów z nowotworami trzustki oraz głowy i szyi.

Depresja może być związana z krótszym czasem przeżycia, zwłaszcza w przypadku nowotworów hematologicznych. Zaburzenie to może prowadzić do zmniejszonego przestrzegania zaleceń dotyczących leczenia oraz przedłużającego się pobytu w szpitalu. Podstawowe pytanie, które powinien zadać lekarz dotyczy poczucia przygnębienia i obniżonego nastroju. Pacjenci powinni być również obserwowani pod kątem objawów depresji, ponieważ niektórzy z nich mają znacznie bardziej obniżone samopoczucie, niż to werbalnie deklarują. Z tego samego powodu pomocne jest uzyskanie informacji odnośnie zachowania i nastroju w domu od rodziny pacjenta.

U pacjentów z zaawansowaną chorobą klinicyści często muszą odróżniać depresję od żalu. Zarówno depresja, jak i żal są związane z niepokojem, zaburzeniami snu i apetytu, słabą koncentracją i wycofaniem społecznym. Jednak pacjenci, którzy odczuwają żal, pomimo tego, że doświadczają fal smutku związanych ze stratą (np. niektórych funkcji), to zachowują zdolność do odczuwania przyjemności, są w stanie patrzeć w przyszłość. Tymczasem pacjenci z depresją niczego nie oczekują i mogą przejawiać myśli samobójcze.

Depresja jest leczona farmakologicznie oraz za pomocą psychoterapii. Istotne jest również oddziaływanie na objawy fizyczne (np. ból, nudności, zaparcia).

Zaburzenia lękowe związane z chorobą nowotworową

Emocje takie jak lęk i stres związane są z funkcjonowaniem układu immunologicznego, hormonalnego oraz nerwowego, które warunkują prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Tymczasem znaczące objawy lękowe występują u około 25% do 48% pacjentów z nowotworami, podczas gdy 2% do 14% pacjentów z zaawansowaną chorobą spełnia kryteria diagnostyczne zaburzenia lękowego.

To zaburzenie może mieć postać nagłego, ostrego lęku (lęk napadowy) lub występować permanentnie, ze stałym nasileniem (lęk uogólniony). Charakterystycznymi objawami towarzyszącymi lękowi u chorych na raka są rozdrażnienie, ciągłe napięcie, niemożność zrelaksowania się i odprężenia, zaburzenia koncentracji uwagi i pamięci oraz trudności z zasypianiem, nudności, bóle i zawroty głowy, uczucie drętwienia lub mrowienia.

Pacjenci onkologiczni z wysokim poziomem lęku często powtarzają te same pytania, nie potrafią trzymać się dostarczonych informacji. Mogą być także podejrzliwi w stosunku do zaleceń lekarza lub w ogóle nie zadawać pytań z powodu paraliżującego strachu. Przyczyną lęku może być samo doświadczenie choroby i związane z nią zagrożenia i trudności, ale także nadużywanie substancji psychoaktywnych, niepożądane działania leków czy też niewystarczające leczenie objawów fizycznych, przede wszystkim bólu.

W przypadku lęku nadmierne uspokajanie zazwyczaj nie obniża go, ale może sprawić, że wysoce niespokojni pacjenci będą jeszcze bardziej niespokojni. Bardziej skuteczną strategią jest słuchanie, uznanie obaw pacjenta, zgadzanie się, że radzenie sobie z zaawansowaną chorobą jest trudne oraz zapewnienia o obecności i chęci pomocy w szukaniu wsparcia specjalistycznego.

U pacjentów w remisji często pojawia się lęk dotyczący nawrotu choroby (tzw. syndrom Damoklesa). Są to obsesyjnie pojawiające się myśli o nowotworze, wynikające z obawy przed nawrotem choroby. Pacjenci są wówczas przekonani, że jest tylko kwestią czasu kiedy znowu usłyszą diagnozę, pomimo tego, że w danym momencie ich wyniki są bardzo dobre. Lęk ten nasila się szczególnie przed badaniami kontrolnymi. Skutkiem takich myśli mogą być określone działania, które również mogą utrudniać codzienne funkcjonowanie (np. rezygnacja z kontaktów społecznych, bo ktoś może palić papierosy).

U pacjentów onkologicznych obserwuje się także objawy zespołu stresu pourazowego (post traumatic stress disorder, PTSD). Mogą one wynikać z urazu psychicznego związanego z diagnozą i leczeniem, zwłaszcza jeśli pacjent doświadcza nieoczekiwanych i silnie wyniszczających skutków ubocznych leczenia.

Do objawów PTSD należą uporczywe przeżywanie traumatycznych wydarzeń, natrętne wspomnienia, niepokojące sny lub retrospekcje, wysoki niepokój emocjonalny w przypadku kontaktu z wspomnieniami o wydarzeniu, trwałe unikanie bodźców związanych z traumą oraz zwiększone pobudzenie fizjologiczne lub nadmierna czujność. Obserwuje się także wysoki poziom lęku, bezsenność, częste ataki paniki, współistniejącą depresję, nadmierny strach przed zaleceniami lekarskimi i unikanie procedur, które wywołują traumatyczne wspomnienia.

Zaburzenia poznawcze u pacjentów onkologicznych

Część pacjentów onkologicznych skarży się na obniżenie funkcjonowania poznawczego, a konkretnie pamięci, szybkości psychomotorycznej, czasu reagowania, zdolności wzrokowo-przestrzennych, uwagi i koncentracji oraz płynności mowy. Zazwyczaj trudności te nie są bardzo uciążliwe i przemijają z czasem.

Takie zaburzenia poznawcze, występujące u pacjentów poddanych leczeniu, bywają nazywane chemobrain. Częstość występowania tego zjawiska waha się od 17 do 75%. Chociaż nie ma określonego lekarstwa na zaburzenia typu chemobrain, to pomocne może okazać się tworzenie szczegółowych planów dnia, ćwiczenie umysłu (np. rozwiązywanie krzyżówek, sudoku, nauka języka obcego), odpowiednia ilość snu i odpoczynku, aktywność fizyczna oraz ustalenie priorytetów i skupianie się na nich po kolei.

Uzależnienia i nadużywanie substancji

Problemem, który pojawia się również w przypadku pacjentów onkologicznych jest nadużywanie substancji. W kontekście nowotworu nadużywanie substancji często objawia się jako użycie leków o działaniu przeciwlękowym, uspokajającym, nasennym czy przeciwbólowym w ilościach przekraczających dawkę zazwyczaj potrzebną do opanowania objawów.

Przed wyciągnięciem wniosków, klinicyści powinni próbować odróżnić nadużywanie substancji od zachowań związanych z poszukiwaniem środków na dokuczający chorym ból, lęk czy bezsenność.

Kontrola zażywania różnych substancji, leków czy alkoholu jest ważna w zaawansowanej chorobie, ponieważ niewłaściwe dawki powodują pogorszenie funkcjonowania psychicznego oraz fizycznego. W przypadku pacjentów onkologicznych – szczególnie w opiece paliatywnej – cel leczenia przenosi się z abstynencji na zmniejszanie zbyt dużych dawek na tyle, aby poprawić kontrolę objawów i jakość życia.

Zaburzenia psychiczne wymagają specjalistycznego leczenia. Lekarzem, który zostanie pierwszy poinformowany o pojawiających się trudnościach i problemach może być onkolog. Jeśli nie będzie miał on możliwości sam zająć się danym zaburzeniem, to pokieruje pacjenta do dalszego leczenia u właściwego specjalisty.
 
Literatura:
Härter, M., Reuter, K., Aschenbrenner, A., et al.(2001). Psychiatric disorders and associated factors in cancer: results of an interview study with patients in inpatient, rehabilitation and outpatient treatment. European Journal of Cancer, 37(11), 1385-1393.
Singer, S., Das-Munshi, J., & Brähler, E. (2009). Prevalence of mental health conditions in cancer patients in acute care—a meta-analysis. Annals of Oncology, 21(5), 925-930.
Miovic, M., & Block, S. (2007). Psychiatric disorders in advanced cancer. Cancer, 110(8), 1665-1676.
Sesiuk, A., & Rzepiela, L. (2016). Wybrane zaburzenia psychiczne w przebiegu chorób nowotworowych. Psychiatria i Psychologia Kliniczna, 16(1), 21-26