Dowiedz się na czym polega radioterapia raka – jedna z najważniejszych metod leczenia nowotworów. Radioterapia stanowi jedną z podstawowych metod terapii nowotworów złośliwych. Napromienianie jest skuteczne przede wszystkim w odniesieniu do ogniska pierwotnego oraz przerzutów regionalnych do węzłów chłonnych. Radioterapia jest z natury leczeniem oszczędzającym – naświetlania są bezbolesne i bezkrwawe, natomiast trwają stosunkowo długo.

W radioterapii nowotworów najczęściej używane jest promieniowanie X, które jest rodzajem promieniowania elektromagnetycznego. Co ważne, promieniowanie jonizujące skuteczniej uszkadza komórki nowotworowe aniżeli komórki prawidłowe, co zostało wykorzystane w procesie leczenia nowotworów.

Wysoka częstotliwość fal powoduje jonizację w tkance. Jonizacja powstaje w wyniku wybicia elektronu z orbity atomu przez falę elektromagnetyczną. Wolne elektrony powodują wytworzenie wolnych rodników – niestabilnych cząsteczek u dużej reaktywności chemicznej. DNA jądra komórkowego jest strukturą podatną na uszkodzenia w wyniku jonizacji. DNA zostaje uszkodzone gdy wolny elektron trafia w nić DNA oraz w wyniku działania wolnych rodników.

Dwiema najczęściej stosowanymi metodami w leczeniu chorych napromienianiem są leczenie wiązkami zewnętrznymi (teleradioterapia) oraz brachyterapia polegająca na umieszczeniu źródeł promieniotwórczych w obrębie guza nowotworowego lub jego sąsiedztwie.

Radioterapia onkologiczna jest jedną z trzech podstawowych metod leczenia chorych na nowotwory złośliwe. Znajduje zastosowanie u 75% wszystkich pacjentów onkologicznych. Wykorzystywana jest samodzielnie lub stanowi integralną część leczenia skojarzonego z chirurgią, chemioterapią i innymi metodami systemowego leczenia raka.

– Celem leczenia chirurgicznego jest wycięcie guza nowotworowego wraz z mniejszym lub większym marginesem zdrowych tkanek. Ma ono jednak swoje ograniczenia związane z ryzykiem okaleczenia pacjenta, co powoduje, że nie zawsze istnieje możliwość usunięcia wszystkich komórek nowotworowych. W radioterapii natomiast możemy sobie pozwolić na znacznie większy zakres leczenia. Poddając chorego zabiegom napromieniania, w precyzyjnie zaplanowanych objętościach tarczowych i podawanych dawkach, skutecznie i konsekwentnie eliminujemy z jego organizmu wszystkie komórki nowotworowe znajdujące się w obrębie guza pierwotnego, jego otoczenia i w najbliższym mu układzie chłonnym. W trakcie radioterapii i bezpośrednio po jej zakończeniu nowotwór zmniejsza się, a jeżeli jest wrażliwy na promienie, bezpowrotnie znika – tłumaczy prof. Krzysztof Składowski, dyrektor gliwickiego oddziału Centrum Onkologii – Instytutu im. Marii Skłodowskiej-Curie.

Radioterapia raka na czym polega?

Radioterapia to zabieg krótki (najczęściej kilkanaście minut), ale wymaga z reguły wielu (nawet kilkudziesięciu) powtórzeń. Zaleconej dawki promieni nie można podać jednorazowo – zabieg trzeba frakcjonować, czyli powtarzać.

Podczas terapii organizm nie kumuluje dawki promieniowania, tylko skutki jego działania. Pod wpływem wielotygodniowych zabiegów napromieniania nowotwór stopniowo znika. Ceną tego leczenia jest tak zwany ostry odczyn popromienny, który pojawia się po pierwszych dwóch/trzech tygodniach od rozpoczęcia radioterapii i towarzyszy jej do końca, a często i dłużej. Niektóre narządy i tkanki reagują w ten sposób na napromienianie – szczególnie wrażliwe są skóra, błona śluzowa jamy ustnej, gardła i krtani, jelita oraz płuca.

Aparatura radioterapeutyczna jest bardzo droga. Cena jednego przyspieszacza sięga około dziesięciu milionów złotych. Powszechnie stosuje się przyspieszacze wykorzystujące fale promieniowania elektromagnetycznego: fotonowego i elektronowego. Istnieją także akceleratory protonowe, najbardziej kosztowne i najbardziej precyzyjne. Protonoterapia znajduje zastosowanie jedynie bardzo konkretnych i rzadkich przypadkach raka.

Ogólnie szacuje się, że napromienianiem daje się skutecznie leczyć około pięćdziesięciu procent nowotworów.

ZOBACZ: RODZAJE NAPROMIENIANIA

Dawki i zasady radioterapii onkologicznej

W praktyce klinicznej całkowitą dawkę promieniowania dawką zewnętrzną dzieli się na wiele części (frakcji) w granicach 1,8-2,5 Gy dziennie, podawanych przez kilka tygodni, przez 5 dni z dwudniową przerwą na regenerację zdrowych tkanek (która następuj szybciej niż w przypadku komórek rakowych). W ten sposób ogranicza się skutki uboczne radioterapii, a poprawia skuteczność leczenia.

Jednostką dawki promieniowania jest grey (Gy) lub centygrey (cGy; 1Gy = 100 cGy). Dawka napromieniania 1 Gy oznacza, że w tkance o masie 1 kg pochłonięta została energia 1 J. Skuteczność biologiczna napromieniania wzrasta wraz z wysokością pojedynczej dawki frakcyjnej. Dlatego skuteczność biologiczna dawki 25 Gy podanej we frakcjach po 5 Gy w czasie jednego tygodnia odpowiada w przybliżeniu dawce aż 44 Gy, podanej we frakcjach po 2 Gy w czasie 4,5 tygodnia. Zjawisko to jest związane z naprawą przez enzymy komórkowe części uszkodzeń popromiennych. W leczeniu radykalnym stosuje się najczęściej dawkę całkowitą 60-80 Gy podaną we frakcjach po 2 Gy w czasie 6-8 tygodni 5 razy w tygodniu.

W ostatnich latach poszukuje się nowych metod frakcjonowania dawki – np. hiperfrakcjonowanie (podawanie w ciągu dnia 2-3 mniejszych dawek zamiast jednej) lub tzw. przyspieszone frakcjonowanie, polegające na skróceniu całkowitego czasu leczenia w wyniku zwiększenia dawki dziennej bądź napromieniania bez przerw sobotnio-niedzielnych).

Jak podkreślają radioterapeuci – w praktyce onkologicznej stosuje się również skojarzenie radioterapii z chemioterapią – jest to tzw. jednoczasowa bądź sekwencyjna radiochemioterapia raka.

radioterapia nowotworów

Jaka jest skuteczność radioterapii onkologicznej

Wrażliwość komórek rakowych (oraz komórek zdrowych) na napromieniowanie określa ich promieniowrażliwość (promienioczułość). Skuteczność przeciwnowotworowa napromienia zależy od typu histologicznego guza i od masy nowotworu – im jest ona większa, tym mniejsza jest skuteczność radioterapii. Radioterapia raka jest bardzo skuteczna w niszczeniu subklinicznych (bardzo wczesnych) ognisk nowotworu – nawet w przypadku guzów promienioopornych.

Do chorób rozrostowych o najwyższej promieniowrażliwości zaliczają się białaczki, chłoniaki złośliwe (ziarnica chłoniaki nieziarnicze), nasieniak i neuroblastoma. Nowotwory o średniej promieniowrażliwości to na przykład raki płaskonabłonkowe – rak skóry, szyjki macicy, rak gardła, rak krtani, rak języka. Niską promieniowrażliwością cechują się raki gruczołowe (rak jelita grubego, rak tarczycy), mięsaki tkanek miękkich, czerniak i glejak wielopostaciowy.

Wrażliwość komórek nowotworowych na działanie promieniowania jonizującego jest tym większa, im większa jest ich aktywność podziałowa oraz tym mniejsza, im większy stopień ich zróżnicowania (Prawo Bergonie i Tribondeau).

Istotnym czynnikiem modyfikującym wrażliwość nowotworu na energię promieniowania jest także stopień utlenowania guza. Wrażliwość raka na radioterapię jest tym większa, im lepiej jest on utlenowany.

Zmiana nowotworowa jest naświetlana z różnych stron. Aby skupić dawką w jednym (chorym) miejscu, podawane jest napromieniowanie z różnych kierunków. Mówi się wtedy o oddziaływaniu wiązek promieniowania. Pojedyncza wiązka dostarcza przewidzianą część dawki do guza, ale żeby w danym miejscu osiągnąć największą dawkę, muszą zostać dostarczone kolejne wiązki z innych kierunków. Ich moc skumuluje się dokładnie tam, gdzie zostało to zaplanowane przez lekarzy.

Zarówno w radioterapii nowotworów, jak i brachyterapii fundamentalne znaczenie ma precyzyjne zaplanowanie całego leczenia w celu prawidłowego i bezpiecznego przeprowadzenia terapii, uzyskania całkowitego zniszczenia nowotworu oraz ograniczenia powikłań popromiennych.

Konieczne jest dokładne zlokalizowanie guza nowotworowego, określenie jego zasięgu oraz oszacowanie objętości bloku tkanek, który powinien być objęty dawką.

Co decyduje o skuteczności radioterapii w leczeniu nowotworów

  • Właściwy dobór kliniczny (kwalifikacja) chorych, odpowiednia taktyka i precyzja stosowania radioterapii. Istotną rolę odgrywa jak najszybsze wdrożenie radioterapii jako metody samodzielnego napromieniania nowotworu oraz jej optymalne skojarzenie (timing) z pozostałymi metodami – np. jako leczenia przed- lub pooperacyjnego, konsolidującego efekt chemioterapii itp.
  • Sprawne i nowoczesne oprzyrządowanie aparaturowe: diagnostyczne, terapeutyczne, dozymetryczna oraz jego serwisowanie.
  • Odpowiednia liczba personelu, poziom wykształcenia specjalistycznego i doświadczenia zawodowego (lekarze, fizycy medyczni, inżynierowie medyczni, technicy radioterapii, pielęgniarki).
  • Koordynacja opieki medycznej, wdrożenie i przestrzeganie wytycznych oraz kompleksowość opieki (podejmowanie decyzji w sposób wielodyscyplinarny).

Przygotowanie pacjenta do radioterapii

Teren napromieniania określa się za pomocą symulatora. Jest to aparat podobny do terapeutycznego, w którym zamiast źródła promieniowania zamontowana jest diagnostyczna lampa rentgenowska, co pozwala na dokładną symulację i ustawienie wszystkich niezbędnych warunków radioterapii pod kontrolą monitora telewizyjnego. Następnie, dla potrzeb planowania leczenia, wykonywana jest tomografia komputerowa w pozycji terapeutycznej.

Planowanie radioterapii odbywa się przy użyciu zaawansowanych programów komputerowych, połączonych sieciowo z tomografem komputerowym lub rezonansem magnetycznym. Do nowoczesnych metod planowania należy technika trójwymiarowa 3D, pozwalająca na przestrzenny dobór wiązek promieniowania i ochronę narządów krytycznych.

Bardzo ważne jest zagwarantowanie codziennej powtarzalności ustalonych warunków napromieniania. Radioterapia onkologiczna musi docierać dokładnie tam, gdzie zaplanowali to lekarze. Pomocne są w tym dodatkowe urządzenia, które unieruchamiają głowę, tułów lub kończyny. Pozycja i ułożenie ciała pacjenta są kontrolowane przy użyciu centratorów laserowych.

Podczas zabiegu nie widać gołym okiem efektów napromieniania, a pacjent nic nie czuje, poza niewygodą spowodowaną unieruchomieniem. Jest ono konieczne, aby wyeliminować jakiekolwiek ruchy pacjenta – także te mimowolne. Unieruchomienie pacjenta odbywa się za najczęściej za pomocą specjalnej maski. Jest to ukształtowana na ciepło siatka, która po stwardnieniu przylega ściśle do określonej części ciała pacjenta. Jest ona zakładana tuż przed zabiegiem i przyśrubowywana do podestu, na którym spoczywa chory.

Każdy pacjent leczony radykalnie ma opracowany indywidualny plan leczenia.

Dane planu leczenia zostają rozpisane w karcie napromieniania chorego. Plan jest najpierw weryfikowany (zdjęcia sprawdzające, niekiedy ponowna symulacja), a następnie realizowany. Aparaty terapeutyczne są obsługiwane przez techników. Radioterapia nowotworów i proces planowania naświetlań jest dokumentowany w kartach napromieniania i historii choroby. Lekarz czuwa i kontroluje przebieg terapii i systematycznie bada chorego, np. zalecając kontrolne badania krwi.

ZOBACZ: RADIOTERAPIA PALIATYWN

Radioterapia w Polsce

Z opublikowanego w maju 2019 roku Raportu na temat stanu radioterapii w Polsce na dzień 31.12.2018 r. wynika, że leczenie promieniami w ośrodkach radioterapii w Polsce prowadzi 592 specjalistów radioterapii i 161 lekarzy w trakcie specjalizacji. Ośrodki onkologiczne dysponują obecnie 170 akceleratorami, co oznacza wzrost o 10 aparatów w porównaniu z 2017 r.

Przy docelowym założeniu instalacji 193 akceleratorów do roku 2025, kadra specjalistów radioterapii onkologicznej powinna osiągnąć liczbę co najmniej 650 lekarzy, co przy 5-letnim okresie specjalizacji i naturalnym ubytku części specjalistów, wymaga około 200 lekarzy odbywających specjalizację. W ostatnich latach wzrost kadry specjalistów fizyki medycznej jest znaczący, co bezpośrednio przyczynia się do powstawania nowych ośrodków i umożliwia planowe wdrażanie nowoczesnych technik radioterapii – czytamy w raporcie.

Obecne wytyczne Europejskiego Towarzystwa Radioterapii Onkologicznej (ESTRO) oraz Międzynarodowej Agencji Atomowej (IAEA) przyjmują za minimalny wskaźnik instalację przynajmniej jednego aparatu megawoltowego na 200 tys. mieszkańców. Zgodnie z tym wskaźnikiem w Polsce, docelowo w roku 2025, powinny działać przynajmniej 193 akceleratory.

Z raportu ESTRO wynika, że wszystkie kraje Europy Zachodniej przekroczyły już wskaźnik 1 aparat na 200 tys. mieszkańców. W Polsce zainstalowane są obecnie 172 aparaty megawoltowe, 170 akceleratorów, w tym 3 do radioterapii śródoperacyjnej oraz 3 aparaty typu „nóż cybernetyczny” i 2 aparaty kobaltowe typu gamma knife, co stanowi około 86 proc. potrzeb. Spośród wszystkich aparatów 30, czyli 17,5 proc., w najbliższym czasie będzie wymagało wymiany.

Pod względem wyposażenia aparaturowego w zakresie teleradioterapii Polska nadal odbiega od krajów Europy Zachodniej i zajmuje środkową pozycję na liście nowych członków Unii Europejskiej.

Zdaniem ekspertów – w ciągu ostatnich 15 lat udało się jednak osiągnąć niebywały postęp i nadrobić wcześniejsze wieloletnie zaniedbania w tym zakresie. Zakładany wcześniej wskaźnik 1 akcelerator na 250 tys. mieszkańców osiągnięto w 2016 r. i konsekwentnie ulega on zmniejszaniu (w 2018 r. na 1 akcelerator przypadało 230 tys. mieszkańców).

dodatkowe źródła: Raport na temat stanu radioterapii w Polsce na dzień 31.12.2018 r; io.gliwice.pl

PRZEJDŹ DO: RADIOTERAPIA RAKA – BAZA WIEDZY