Radioterapia onkologiczna w codziennej praktyce klinicznej może być stosowana samodzielnie jako radykalne leczenie raka lub jako część składowa leczenia skojarzonego z udziałem innych metod, takich jak chirurgia, chemioterapia czy hormonoterapia. Znaczenie leczenia skojarzonego we współczesnej onkologii systematycznie zwiększa się. Napromienianie guzów nowotworowych o charakterze skojarzonym może być wykonywane przed zabiegiem chirurgicznym – aby zmniejszyć guza i ułatwić działanie chirurgowi, lub po operacji – kiedy naświetla się miejsce wycięcia guza celem zniszczenia komórek, które mogły pozostać w niewidocznym fragmencie guza nowotworowego.

Radioterapia onkologiczna może być stosowana w różnych wariantach i sekwencjach. Naświetlania znajdują również zastosowanie w postępowaniu paliatywnym. Najczęstszym wskazaniem do radioterapii paliatywnej są bóle nowotworowe.

Na czym polega napromienianie guzów nowotworowych?

Celem radioterapii onkologicznej stosowanej jako samodzielne leczenie radykalne jest trwałe wyleczenie pacjenta z choroby nowotworowej. Jest ona stosowana stosunkowo rzadko – częściej radioterapię kojarzy się z chemioterapią lub hormonoterapią. Napromienianie samodzielne jest ważną dziedziną radioterapii, ponieważ ma za zadanie zastąpić onkologiczną operację chirurgiczną, kiedy jest ona niemożliwa do przeprowadzenia, albo od niej bezpieczniejsza i nie powoduje np. kalectwa.

Kiedy stosuje się napromienianie guzów?

  •  Niektóre nowotwory nabłonkowe regiony głowy i szyi (rak krtani i dolnej części gardła we wczesnych stopniach klinicznego zaawansowania, raki jamy nosowo-gardłowej oraz ustnej części gardła). Podstawową technikę napromienia stanowi teleradioterapia onkologiczna. Rekomendowana dawka całkowita wynosi 66-70Gy. Napromienianiem obejmuje się teren zmiany pierwotnej  i okoliczne węzły chłonne. Brachyterapia może być traktowana jako uzupełnienie, umożliwiające podanie większej dawki całkowitej;
  • Glejaki o niskiej złośliwości;
  • Ziarnica złośliwa (we wczesnych stopniach klinicznego zaawansowania bez towarzyszących niekorzystnych czynników prognostycznych). Dodatkowo w wybranych przypadkach chłoniaków nieziarniczych o przebiegu przewlekłym;
  • Rak prącia (stercza)- we wczesnych stadiach ograniczonych do żołędzi, z wykluczeniem naciekania ciał jamistych i cewki moczowej, oraz w przypadkach bez przerzutów do węzłów chłonnych);
  • Rak szyjki macicy – tylko we wczesnych fazach zaawansowania Iab oraz IIa z małą masą guza;
  • Niedrobnokomórkowy rak płuca. Do radykalnej radioterapii kwalifikują się chorzy we wczesnych stopniach klinicznego zaawansowania, którzy nie mogą być leczeni chirurgicznie z powodu przeciwskazań do operacji klasycznej oraz chorzy z zaawansowaniem IIIa. Postępowaniem z wyboru jest bowiem leczenie chirurgiczne.

Radioterapia i chemioterapia

Kojarzenie naświetlania onkologicznego z chemioterapią i lekami cytostatycznymi wynika ze współdziałania przestrzennego obu tych metod, co owocuje większą skutecznością leczenia. Napromieniowanie nacelowane jest na zniszczenie ogniska pierwotnego i przerzutów regionalnych do węzłów chłonnych, natomiast chemioterapia ma na celu zniszczenie mikroprzerzutów odległych. Sama chemioterapia zwiększa również skuteczność miejscową radioterapii. Dzieje się tak, gdyż działanie cytotoksyczne leków cytostatycznych nakłada się z działaniem cytotoksycznym promieniowania w wyniku różnego mechanizmu zabijania komórek nowotworowych.

Dodatkowo jednoczasowa lub sekwencyjna radiochemioterapia raka zmniejsza możliwości naprawy uszkodzeń popromiennych przez komórkę nowotworową. Najsilniejszy efekt wzmocnienia działania radioterapii przez chemię występuje, gdy obie metody są stosowane jednocześnie. Niestety, wzrasta wówczas także toksyczność leczenia oraz skutki uboczne radioterapii.

Kiedy stosuje się leczenie skojarzone radioterapią i chemioterapią:
  • Rak płuca drobnokomórkowy jak i niedrobnokomórkowy;
  • Chłoniaki (zwłaszcza chłoniak Hodgkina);
  • Drobnokomórkowe mięsaki;
  • Zaawansowane raki regionu głowy i szyi;
  • Rak przełyku;
  • Rak szyjki macicy;
  • Rak kanału odbytu;
  • Glejaki o wysokiej złośliwości (glejak wielopostaciowy).

Napromienianie guzów nowotworowych może być również kojarzona z hormonoterapią. U chorych na raka stercza o wysokim ryzyku nawrotu udowodniono poprawę długoletnich przeżyć, jeżeli leczenie hormonalne w postaci podawania analogów LHRH stosowane było krótkotrwale przed radioterapią i/lub przez 3 lata po radioterapii.
 

Napromienienie skojarzone z zabiegiem chirurgicznym

Radioterapia onkologiczna może być stosowana przed lub po operacji chirurgicznej. Zazwyczaj podawane jest napromienianie pooperacyjne, gdyż wynik badania histopatologicznego materiału pooperacyjnego umożliwia oszacowanie ryzyka nawrotu i ustalenie wskazań do ewentualnych naświetlań. W kojarzeniu radioterapii z chirurgią wykorzystuje się dużą skuteczność napromieniania w niszczeniu mikroskopowych ognisk nowotworu. Z tego powodu obie metody dobrze się uzupełniają. Chirurg usuwając makroskopowo widoczny guz, może pozostawić w okolicy loży operacyjnej niewidoczne komórki nowotworowe, które mogą być źródłem wznowy i nawrotu choroby.

Radioterapia onkologiczna umożliwia również przeprowadzenie nieokaleczającego i oszczędzającego zabiegu chirurgicznego np. w przypadku raka piersi, gdzie chirurg nie usuwa całej piersi tylko guz. Napromienianie po tym zabiegu ma na celu dobicie komórek raka, które mogły pozostać po zabiegu oszczędzającym. Innym przykładem jest mięsak kończyn. W przypadku chorych na nieresekcyjnego raka odbytnicy napromienianie przed operacją może zmniejszyć masę dużego guza i umożliwić jego wycięcie.

Wskazania do napromieniowania uzupełniającego operację makroskopowo i mikroskopowo doszczętną ustalane są na podstawie oszacowania ryzyka nawrotu. Jeżeli wynosi ono poniżej 10%, naświetlań najczęściej nie stosuje się.

Radioterapię onkologiczną pooperacyjną samodzielne lub w skojarzoniu z chemioterapią stosuje się u chorych z dużym ryzykiem nawrotu miejscowego m.in. w inwazyjnym raku piersi, zaawansowanym miejscowo raku żołądka, raku regionu głowy i szyi, mięsakach tkanek miękkich, glejakach, raku szyjki i trzonu macicy, raku stercza.

Bezwzględnymi wskazaniami do napromieniania pooperacyjnego jest dodatni margines cięcia chirurgicznego lub operacja makroskopowo niedoszczętna. Napromieniania przedoperacyjne jest stosowane rutynowo w przypadkach raka przełyku, raka odbytnicy, mięsaku tkanek miękkich.

Paliatywna radioterapia onkologiczna

Radioterapia onkologiczna posiada zastosowanie jako skuteczna metoda postępowania paliatywnego. Napromienianie paliatywne ma na celu zlikwidowanie bądź ograniczenie dolegliwości wywołanych rozwojem choroby nowotworowej, a przez to poprawę jakości życia chorych, u których nie ma możliwości prowadzenia leczenia radykalnego.

Napromienianie guzów nowotworowych – rodzaje naświetlań, bibliografia
M. Frączak, Podstawy diagnostyki i terapii nowotworów, 2008.
J. Markowska, R. Mądry, Terapie wspomagające w nowotworach złośliwych, Wrocław 2011.
A. Deptała, Onkologia w praktyce, Warszawa 2006.