Protonoterapia (terapia protonowa) to innowacyjna metoda leczenia nowotworów, rodzaj radioterapii wykorzystującej promieniowanie protonowe do niszczenia groźnych zmian nowotworowych. Radioterapia protonowa (hadronowa) jest metodą, która zyskuje coraz większą popularność na świecie i notuje stały rozwój. Według danych Particle Therapy Co-Operative Group (PTCOG) protonoterapię w latach 1954-2013 zastosowano łącznie u 93 895 pacjentów, z czego w Europie u 31 962 chorych. Około 30% pacjentów zostało poddanych leczeniu protonami z powodu czerniaka oka.

Najwięcej nowych ośrodków stosujących naświetlanie protonowe istnieje obecnie w Stanach Zjednoczonych i Japonii. W Europie specjalistyczne placówki znajdują się łącznie w 15 różnych państwach. Najbliższe Polsce duże ośrodki specjalizujące się w terapii protonowej znajdują się w Pradze, Berlinie i Monachium. Czytając poniższy artykuł na temat terapii protonowej dowiesz się na czym polega protonoterapia, jakie są do niej wskazania i zalecenia oraz gdzie znajdują się ośrodki oferujące leczenie nowotworów za pomocą radioterapii protonami.

Pierwszy polski ośrodek terapii protonowej – Narodowe Centrum Radioterapii Hadronowej Centrum Cyklotronowe Bronowice rozpoczęło swoją działalność pod koniec 2015 roku w Krakowie. Do podpisania pierwszej umowy pomiędzy Instytutem Fizyki Jądrowej im. Henryka Niewodniczańskiego PAN w Krakowie (IFJ PAN) a Centrum Onkologii-Instytutem im. Marii Skłodowskiej – Curie Oddział w Krakowie (COOK) dotyczącej terapii protonowej nowotworów zlokalizowanych poza narządem wzroku doszło w dniu 30 września 2016 roku. W dniu 3 listopada 2016 roku rozpoczęto w Centrum Cyklotronowym Bronowice (CCB) IFJ PAN napromienianie pierwszego pacjenta w ramach procedury terapii protonowej nowotworów zlokalizowanych poza narządem wzroku.

Tym samym w CCB przeprowadzana jest obecnie terapia protonowa nowotworów gałki ocznej (jest wykonywana przez Szpital Uniwersytecki w Krakowie) oraz terapia protonowa nowotworów zlokalizowanych poza narządem wzroku (wykonywana przez COOK).

Centrum Onkologii-Instytut im. Marii Skłodowskiej – Curie Oddział w Krakowie jest w tym momencie jedynym podmiotem w Polsce, który posiada kontrakt z NFZ na ten rodzaj terapii (terapia protonowa nowotworów zlokalizowanych poza narządem wzroku). W chwili obecnej wykonywane są jedynie zabiegi refundowane przez NFZ wg wskazań zawartych w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 6 czerwca 2016 r. (Dz. U. z 2016 r. poz. 855). Obecnie napromienianie wiązką protonów w CCB IFJ PAN (w ramach procedury terapii protonowej nowotworów zlokalizowanych poza narządem wzroku) zakończyło już 25 pacjentów (w tym jeden pacjent pediatryczny); 10 pacjentów jest w trakcie terapii, a kolejni są przygotowywani do rozpoczęcia napromieniania. W dniu 30 grudnia 2016 roku została podpisana umowa na rok 2017, pomiędzy COOK a IFJ PAN w sprawie kontynuacji terapii protonowej nowotworów zlokalizowanych poza narządem wzroku.

Protonoterapia nowotworów

Główną zaletą terapii protonowej jest bardzo duża precyzja z jaką wiązka promieniowania dociera do guza nowotworowego. Dzieje się tak za sprawą właściwości fizycznych samych protonów oraz ze względu na rozkład dawki w tkankach. Przewaga protonoterapii nad promieniowaniem konwencjonalnym wynika z faktu, że maksimum dawki terapeutycznej występuje dla protonów na określonej głębokości, zależnej od energii wiązki, a nie na skórze pacjenta. Protony przyspieszane są w cyklotronie do prędkości bliskiej połowie prędkości światła. W ten sposób uzyskuje się energię rzędu 230 megaelektronowoltów, która umożliwia skuteczne uszkodzenie guza nowotworowego na głębokości do około 30 cm z jednoczesnym uniknięciem nadmiernego napromienienia zdrowych tkanek otaczających (w tym często narządów krytycznych dla zdrowia i życia pacjenta).

Dzięki temu protonoterapia (terapia protonowa) umożliwia lepszą miejscową kontrolę nowotworu i mniejsze ryzyko wystąpienia powikłań. Ma to szczególne znaczenie w przypadku nowotworów umiejscowionych głęboko (np. guzy wewnątrzczaszkowe), gdzie poprzez wysoki gradient dawki oraz wybór odpowiedniego kąta pod jakim wiązka kierowana jest na ciało pacjenta, możliwe jest zaaplikowanie promieniowania protonowego bezpośrednio w wybrane miejsce i osiągnięcie dobrego efektu terapeutycznego.

Zastosowanie protonoterapii (terapii protonowej) warto rozważyć szczególnie w tych przepadkach, kiedy narażenie zdrowego sąsiedztwa nowotworu na napromieniowanie może być dla pacjenta szkodliwe i niebezpieczne. Dotyczy to w dużym stopniu dzieci – młody organizm, który dopiero się rozwija jest bardziej narażony na negatywne skutki promieniowania.

Terapia protonowa raka

Protonoterapia (terapia protonowa) może być stosowana w leczeniu nowotworów jako samodzielna metoda lub w skojarzeniu z innymi opcjami – leczeniem chirurgicznym, chemioterapią, terapią celowaną molekularnie lub innymi metodami radioterapeutycznymi. Szacuje się, iż do zastosowania radioterapii protonowej kwalifikuje się 10-15% ogółu pacjentów onkologicznych, którzy wymagają radioterapii.

Podstawowym wskazaniem do zastosowania protonoterapii są nowotwory o małej promieniowrażliwości (wymagające podania dużej dawki) umiejscowione w obrębie albo w sąsiedztwie szczególnie wrażliwych narządów krytycznych.

Pierwotnie głównym wskazaniem do użycia wiązki protonowej był czerniak błony naczyniowej gałki ocznej oraz guzy umiejscowione na podstawie czaszki. Klasyczne wskazania do zastosowania terapii protonowej obejmują rzadkie nowotwory takie jak: czerniak oka, struniaki i chrzęstniakomięsaki zlokalizowane w obrębie podstawy czaszki i w okolicy przykręgowej oraz wybrane nowotwory u dzieci. Wraz z rozwojem protonoterapii (terapii protonowej) jej zastosowanie rozszerzono również na inne lokalizacje nowotworów, w których zaobserwowano pozytywne wyniki związane z zastosowaniem radioterapii protonowej. Należą do nich nowotwory głowy i szyi oraz okolicy okołordzeniowej, rak przełyku, niedrobnokomórkowy rak płuca, rak gruczołu krokowego, nowotwory ośrodkowego układu nerwowego (guzy mózgu) oraz niektóre przypadki raka piersi.

Zastosowanie protonoterapii w leczeniu onkologicznym

Terapia protonowa nie jest uniwersalna. Ten rodzaj radioterapii przeznaczony jest dla wyselekcjonowanej, wybranej grupy ludzi ze względu na taką, a nie inną lokalizację nowotworu, typ i zaawansowanie. Protonoterapię stosuje się przede wszystkim w guzach, które są w podstawie czaszki, w uchu środkowym, przy oku, wewnątrz oka, przy rdzeniu kręgowym, czyli tam gdzie uszkodzenie powoduje bardzo ciężkie, nieodwracalne powikłania.

Duże nadzieje pokłada się w zastosowaniu protonoterapii w przypadku leczenia raka gruczołu krokowego, który jest nowotworem o małej promieniowrażliwości i wymagającym dużej dawki napromieniania. Jednocześnie bliskie położenie narządów krytycznych (odbytnica i pęcherz moczowy) ograniczają możliwości esklacji dawki promieniowania. Radioterapia protonowa może być stosowana w raku gruczołu krokowego jako „dopromienianie” (boost) w skojarzeniu z wiązką fotonową albo samodzielnie. Wykorzystanie protonoterapii (terapii protonowej) w postaci boost umożliwia eskalację dawki i przez to wpływa na poprawę wyników leczenia.

W przypadku nowotworów ośrodkowego układu nerwowego konieczność ograniczenia dawki i objętości napromienianej zdrowej tkanki wynika z nieakceptowalnych późnych powikłań popromiennych. Dotyczy to zwłaszcza radioterapii dobrze rokujących glejaków w stopniu I i II według WHO, które występują u młodych chorych i charakteryzują się możliwością uzyskania długoletniego przeżycia. Zastosowanie procedury radioterapii protonowej umożliwia lepszą miejscową kontrolę guza i mniejsze ryzyko wystąpienia powikłań w porównaniu z zaawansowanymi technikami radioterapii fotonowej.

Zastosowanie terapii protonowej jako mniej inwazyjnego zamiennika tradycyjnego napromieniania powinno być rozważane szczególnie u dzieci, dla których skutki uboczne radioterapii w okresie wzrostu mogą być niebezpieczne ( zaburzenia wzrostu, zaburzenia oddychania itp).

Decyzja, czy w przypadku danego pacjenta zastosowanie protonoterapii (terapii protonowej) jest wskazane i może przynieść korzyść terapeutyczną, powinna zapadać indywidualnie. Niezbędna jest tu szczegółowa analiza stanu zdrowia i wyników badań dokonanych przez interdyscyplinarną grupę specjalistów.

 

 

Ośrodki stosujące protonoterapię

Protonoterapia (terapia protonowa) dostępna jest aktualnie w kilkunastu ośrodkach w Europie. Od roku 1954 do grudnia 2013 ponad 120 000 pacjentów na całym świecie skorzystało z leczenia radioterapią protonową.

Ośrodki stosujące leczenie protonami na świecie (stan na 12.2013r.)

⦁    Belgium Louvain-la-Neuve
⦁    Canada Vancouver
⦁    Czech Republic Prague (PTCCZ)
⦁    China Wanjie (WPTC), Zi-Bo City; China Lanzhou, Gansu Province
⦁    England Clatterbridge, Bebington, Merseyside
⦁    France Nice (CAL); France Orsay (CPO), Essonne, Ile-de-France
⦁    Germany Darmstadt (GSI), Bundesland, Hesse; Germany Berlin (HMI); Germany Munich (RPTC); Germany Heidelberg (HIT); Germany Essen (WPE)
⦁    Italy Catania (INFN-LNS); Italy Pavia (CNAO)
⦁    Japan Chiba; Japan Tsukuba (PMRC, 1); Japan Chiba (HIMAC); Japan Kashiwa (NCC); Japan Hyogo (HIBMC); Japan WERC; Japan Tsukuba; Japan Shizuoka; Japan Koriyama; Japan Gunma; Japan Ibusuki (MMRI); Japan Fukui City,(Prefectural ospital); Japan Nagoya PTC, Nagoya, Aichi; Japan Tosu (Saga-HIMAT)
⦁    Poland Kraków
⦁    Russia Dubna (1); Russia Moscow (ITEP); Russia St Petersburg; Russia Dubna (JINR, 2)
⦁    South Africa iThemba Labs
⦁    South Korea Ilsan, Seoul
⦁    Sweden Uppsala
⦁    Switzerland Villigen PSI
⦁    United States: Berkeley, Los Alamos, Harvard (HCL), Loma Linda (LLUMC), Bloomington (MPRI), San Francisco (CNL); Boston (NPTC), Houston (MD Anders), Jacksonville (UFPTI), Oklahoma City Philadelphia (UPenn), CDH Warrenville, Hampton (HUPTI), New Jersey, Seattle (SCCA ProCure), St Louis (S Lee King PTC)

Protonoterapia raka w Polsce

W Polsce jedyna jak dotąd Pracownia Radioterapii Protonowej działa przy Instytucie Fizyki Jądrowej Polskiej Akademii Nauk w podkrakowskich Bronowicach. Narodowy Fundusz Zdrowia płaci za leczonych tam pacjentów, ale tylko tych, którzy mają czerniaka oka. NFZ wycenia taki zabieg na 53 tyś złotych. Szacuje się, że około 150-200 pacjentów z czerniakiem naczyniówki rocznie może wymagać leczenia protonoterapią.

Radioterapia protonowa przynosi bardzo zadowalające wyniki u chorych na czerniaka błony naczyniowej gałki ocznej. Wyleczenie miejscowe udaje się uzyskać u ponad 95% chorych, przy zachowaniu gałki ocznej u około 90% i zachowaniu widzenia u połowy chorych. Główne wskazania do radioterapii protonowej u pacjentów okulistycznych to czerniaki naczyniówki, czerniaki ciała rzęskowego i tęczówki, guzy resztkowe po wycięciu czerniaka ciałarzęskowego i/lub czerniaka naczyniówki, nacieki zewnątrzgałkowe, guzy oczodołu, naczyniaki naczyniówki, naczyniaki gałki ocznej, siatkówczak (Retinoblastoma).

Pierwszy polski ośrodek terapii protonowej – Narodowe Centrum Radioterapii Hadronowej Centrum Cyklotronowe Bronowice – rozpoczęło działalność pod koniec 2015 roku w Bronowicach pod Krakowem. Do tego czasu najbliższe centrum radioterapii protonowej znajdowało się w Pradze i Monachium.

W maju 2014 roku w Poznaniu podpisano list intencyjny dotyczący budowy Instytutu Radioterapii Protonowej (INPRONKO). Wspomniany ośrodek protonoterapii w Polsce ma działać na Morasku, na terenie poznańskiego Uniwersytetu Adama Mickiewicza, w Szpitalu Klinicznym Przemienienia Pańskiego UM przy ul. Szamarzewskiego w Poznaniu oraz na terenie Wielkopolskiego Centrum Onkologii przy ul. Garbary w Poznaniu.

Wartość inwestycji szacowana jest na 330 mln złotych. Pytanie o potrzebę budowy drugiego ośrodka protonoterapii w Polsce pozostaje aktualnie nierozstrzygnięte.

 

ZOBACZ:  NOWOCZESNE METODY I TECHNIKI LECZENIA RAKA