Co to jest radioterapia?

Radioterapia to jedna z podstawowych i najważniejszych metod leczenia nowotworów. Niestety, efekt działania oraz skutki uboczne radioterapii dotyczą nie tylko komórek nowotworowych, ale także tych zdrowych. Mimo rzeczywistych korzyści wynikających z leczenia promieniami jonizującymi pacjentów onkologicznych, należy pamiętać, że proces niszczenia komórek nowotworu złośliwego odbywa się w żywym organizmie ludzkim. Chociaż skutki uboczne radioterapii mogą być uciążliwe dla chorego, to na pierwszy plan wysuwa się skuteczność leczenia oraz efekt terapeutyczny w postaci likwidacji komórek raka.

Niezależnie od techniki radioterapii, w objętości napromienianej zawsze znajdują się również tkanki prawidłowe i zdrowe, które reagują ostrym (wczesnym) i późnym odczynem popromiennym. Zabiegi radioterapii są bezbolesne, jednak w ich trakcie, jak i po zakończeniu wystąpić mogą powikłania. Osobom leczącym nowotwór poprzez naświetlania doskwierać może popromienne zapalenie skóry, zmęczenie i zły nastrój, utrata apetytu czy nudności. Skutki uboczne napromieniania okolic głowy i szyi obejmują obszary skóry, błony śluzowej, tkanki podskórne, mięśnie, gruczoły ślinowe oraz kości.

Jaki są najczęstsze skutki uboczne radioterapii

  • osłabienie ogólne,
  • brak łaknienia,
  • spadek aktywności,
  • zmiany we krwi (spadek liczby białych krwinek i płytek krwi) jako efekt uboczny radioterapii
  • popromienne odczyny skórne, utratę włosów,
  • odczyny śluzówkowe w jamie ustnej, gardle, krtani i jamach nosowych,
  • reakcje ze strony dróg oddechowych i serca,
  • reakcje ze strony jelit i pęcherza moczowego,
  • skutki uboczne radioterapii w postaci odczynów ze strony odbytnicy, pochwy, sromu.

 

Powikłania po radioterapii

Powikłania popromienne i skutki uboczne radioterapii dzielą się na wczesne i późne. Uszkodzenie wczesne dotyczy tkanek, których komórki stale się mnożą np. szpiku kostnego, nabłonka przewodu pokarmowego, dróg moczowych. Czas ujawnienia się tych powikłań zależy od czasu życia komórek dojrzałych. Nowe komórki po rozpoczęciu napromieniania nie powstają, natomiast komórki dojrzałe, dopóki żyją pełnią swoje funkcje. Czas życia erytrocytów we krwi wynosi 4 tygodnie. Po tym okresie od rozpoczęcia napromieniania ujawnią się wczesne powikłania w postaci niedokrwistości.

Powierzchowne komórki nabłonka błon śluzowych żyją 2 tygodnie. Po tym czasie pojawi się zaczerwienienie, a następnie możliwe są płytkie owrzodzenia. Komórki, które przetrwały terapię, doprowadzają do odnowy tkanki w czasie 1-2 tygodni po leczeniu. Powikłania wczesne, choć kłopotliwe pozostają zazwyczaj bez poważnych konsekwencji.

Powikłania i późne skutki uboczne radioterapii ujawniają się klinicznie po paru miesiącach, a nawet latach. Dotyczą tkanek wolno proliferujących np. płuc, nerek, wątroby, układu nerwowego. Powikłania powstają w skutek śmierci komórek parenchymy narządów lub zmian w naczyniach krwionośnych. W konsekwencji dochodzi do rozległych zwłóknień, przewlekłych owrzodzeń i martwicy.

Ryzyko powstania późnych skutków ubocznych stanowi przyczynę ograniczenia podawania bardzo wysokich dawek napromieniania. Powikłania radioterapii mogą stanowić zagrożenie dla życia lub spowodować kalectwo. Szczególnie wrażliwe na duże dawki naświetlań i przekroczenia dawki tolerancji są rdzeń kręgowy i płuca.

Uszkodzenia po radioterapii dotyczą najczęściej zapalenia skóry, tętnicy szyjnej, gruczołów wydzielniczych i łojowych skóry, dysfunkcji gruczołów ślinowych (infekcje, próchnica), martwica kości (szczególnie żuchwy), płuc (zwłóknienia), serca (kardiomiopatia), narządów płciowych i zwyrodnień w ośrodkowym układzie nerwowym.

Do późnych skutków ubocznych powikłań intensywnego leczenia skojarzonego z udziałem radioterapii należy ryzyko powstawania nowotworów wtórnych (głównie białaczek, rzadziej chłoniaków i nowotworów litych), głownie po upływie 7-10 lat lub później od zakończenia leczenia.

radioterapia powikłania
 

Jak zapobiec skutkom ubocznym radioterapii?

Wczesne powikłania napromieniania – metody zapobiegania:

  • Spokojny, oszczędzający tryb życia
  • Ochrona skóry okolic napromienianych przed urazami i słońcem; noszenie lekkiej bielizny i odzieży, unikanie sztucznych tkanin
  • W przypadku rumienia i złuszczania naskórka – wietrzenie okolicy objętej odczynem stosowanie zasypki (allantoin), aerozolu (deksapantenol) lub kremu (hydrokortyzon)
  • Zakaz palenia tytoniu i pica alkoholu, unikania pokarmów drażniących (nadmiernie gorących, zimnych, ostrych, twardych)
  • Płukanie jamy ustnej roztworem 0,9 NaCl, rumiankiem, stosowanie pasty i żelu Elmex
  • W razie wysychania błon śluzowych – witamina A w płynie doustnie
  • Regularne przeglądy stomatologiczne
  • Regularny pomiar masy ciała
  • Odpowiednia dieta
  • Regularne badania morfologiczne krwi
  • W przypadku świądu odpowiednie nawodnienie, unikania słońca, zimne kompresy, miejscowo kremy z kortykosteroidami
  • Unikanie kontaktu z ludźmi chorymi (w celu uniknięcia zakażenia).
  • Ograniczenie mycia okolic napromienianych w trakcie i po radioterapii do czasu ustąpienia reakcji popromiennej nie zawsze jest konieczne – tę kwestię warto skonsultować indywidualnie z lekarzem prowadzącym leczenie

 

Późne powikłania radioterapii

  • U chorych napromienianych na okolice szyi istnieje ryzyko niedoczynności tarczycy. W takim przypadku stosuje się leczenie substytucyjne preparatami hormonalnymi tarczycy
  • W przypadku zmian zapalnych i włóknistych w płucach konieczne jest stosowanie kortykosteroidów w wysokich dawkach i antybiotyków.
  • W przypadku napromieniania guzów okolic odbytu i warg sromowych konieczna jest szczególna dbałość o higienę osobistą i regularność wypróżnień. Do pielęgnacji tych okolic zaleca się deksapantenol, silol, linomag, częste wietrzenie, ewentualnie leki przeciwbólowe.
  • Przy radioterapii jamy brzusznej możliwy zespół złego wchłaniania. Zaleca się odpowiednie nawodnienie, wyrównywanie niedoboru elektrolitów i stosowanie leków przeciwbiegunkowych.
  • Wystąpienie demielinizacji w zakresie rdzenia szyjnego w ciągi 1-3 miesięcy po leczeniu lampami w postaci objawu Lhermitta („przechodzenie prądu” w tułowiu i kończynach.) Dolegliwość jest przemijająca.
  • U kobiet całkowity lub przejściowy zanik miesiączkowania, u mężczyzn zmiany w nasieniu o różnym stopniu nasilenia.

Zmęczenie i spadek nastroju po radioterapii

Aby wrócić do zdrowia, organizm osoby poddawanej radioterapii, zużywa dużo energii. Przyczyną zmęczenia jest stres związany z chorobą nowotworową, częste zabiegi, a także wpływ promieniowania na zdrowe komórki. Wielu Pacjentów podczas leczenia może chodzić do pracy, prowadzić dom i aktywnie spędzać czas wolny. Jednak jeśli ktoś czuje się zmęczony, powinien ograniczyć swoją aktywność i więcej odpoczywać.

Większość Pacjentów, którzy cierpią na nowotwór, odczuwa zaburzenia nastroju. Występuje u nich przygnębienie, lęk, złość, frustracja czy bezradność. Radioterapia może wpływać na życie emocjonalne pośrednio, przez potęgowanie uczucia zmęczenia i zmiany w równowadze hormonalnej, ale samo leczenie nie jest bezpośrednią przyczyną tych wahań. Wielu osobom pomaga rozmowa z kimś bliskim, psychologiem czy pielęgniarką onkologiczna.

Dieta w czasie radioterapii

 

Dieta w czasie radioterapii

W czasie napromieniania (szczególnie jamy brzusznej) zaleca się przyjmowanie następujących pokarmów i stosowanie diety:

  • Napoje – herbata, kawa naturalna w niewielkiej ilości, wody mineralne niegazowane, siemię lniane, mleko sojowe, preparaty mlekozastępcze
  • Produkty bezglutenowe (zastępcze produkty zbożowe) – pieczywo bezglutenowe, chrupki ryżowe, ryż, makaron sojowy
  • Kasze, kleiki ryżowe, kasza kukurydziana
  • Jarzyny – ziemniaki gotowane, ziemniaki puree, gotowana marchewka, gotowane buraki, pomidory bez skórki
  • Owoce – pieczone jabłka, banany
  • Zupy – rosół, barszcz czerwony, przecierane zupy jarzynowe
  • Jaja na miękko, półtwarde, wolna jajecznica
  • Mięsa – gotowane, duszone, mielone z mąką kukurydzianą (dób, ryby, wołowina, cielęcina)
  • Przyprawy – sól, NIE stosować pieprzu, inne w niewielkich ilościach.

Odpowiednią dietę łagodzącą skutki leczenia onkologicznego zaleca się stosować w czasie radioterapii oraz w ciągu trzech miesięcy po radioterapii. W czwartym miesiącu po zakończonym napromienianiu zastępuje się dwa posiłki bezglutenowe produktami zbożowymi zawierającymi gluten i wraca do konsumpcji mleka i jego przetworów.

W ciągu pierwszego roku leczenia po radioterapii, w diecie należy unikać potraw ciężkostrawnych, ostro przyprawianych, smażonych, z konserw, zawierających groch, kapustę i fasole. Nie powinno spożywać się alkoholu i napojów gazowanych.