Chemioterapia jest metodą systemowego leczenia nowotworów złośliwych za pomocą leków cytostatycznych. Cytostatyki są najdłużej znaną grupą leków przeciwnowotworowych o różnym pochodzeniu i mechanizmach działania. Leki cytostatyczne stosowane w onkologii – w dawkach terapeutycznych – blokują w różny sposób cykl komórkowy i uruchamiają genetycznie zaprogramowane mechanizmy śmierci komórkowej czyli indukują apoptozę nowotworową.
Z wyjątkiem chorioncarcinoma podawanie pojedynczego cytostatyku w klinicznie tolerowanych dawkach nie jest w stanie spowodować wyleczenia, nawet w przypadkach wybitnie wrażliwych na chemioterapię. Pojedynczy lek cytostatyczny może mieć za małą skuteczność, a rak może stać się szybko odporny na daną substancję.
Podstawą współczesnej chemioterapii jest kojarzenie kilku cytostatyków należących do różnych klas.
Podanie kilku leków zmniejsza ryzyko rozwoju oporności na leczenie i prowadzi do wzmocnionego działania cytostatycznego. Wzmocnione działanie cytostatyczne oznacza, że efekt kliniczny wynikający z łącznego zastosowania kilku leków jest większy niż suma efektów działania każdego z nich pojedynczo, co wyraża się zwiększeniem ilości zabitych komórek nowotworowych. W chemioterapii guzów litych rzadko stosuje się skojarzenia zawierające więcej niż trzy cytostatyki ze względu na możliwość powstania niebezpiecznych lub wręcz toksycznych interakcji.
Co to są cytostatyki?
Cytostatyki charakteryzują się niskim indeksem terapeutycznym, co oznacza, że mogą powodować powikłanie zagrażające życiu przy stosowaniu dawek terapeutycznych. Choć wydłużenie czasu pomiędzy cyklami oraz obniżenie dawek grozi nawrotem choroby, nie można bezkrytycznie realizować programu leczenia, nie biorąc pod uwagę stanu pacjenta. W zależności od fazy cyklu komórkowego, w której działają na komórki nowotworowe, wśród cytostatyków można wyróżnić leki zależne i niezależne od fazy cyklu komórkowego. Podział ten ma praktyczne znaczenie dla dawkowania leków.
Podawanie cytostatyków zależnych od fazy cyklu komórkowego przynosi największe korzyści, gdy stosuje się dawkę podzieloną. Przy takim dawkowaniu za każdym razem, gdy podajemy lek cytostatyczny, działa on na grupę komórek nowotworowych, które w danym momencie znajdują się w określonej fazie cyklu komórkowego. Jako, że w określonym punkcie czasowym różne komórki znajdują się w odmiennych fazach cyklu, to z tego powodu skuteczność pojedynczego cytostatyku ogranicza się tylko do część komórek nowotworowych. Jeśli chodzi o skuteczność cytostatyków niezależnych od fazy cyklu komórkowego, to jest ona uwarunkowana jedynie wielkością jednorazowej dawki.
Jednorazowa dawka leku cytostatycznego wywiera zawsze wpływ na określony odsetek komórek nowotworowych, a nie na ich liczbę bezwzględną. Oznacza to, że w celu zmniejszenia nowotworu o większych rozmiarach, leki należy podawać częściej. Wrażliwość i podatność guza na cytostatyki maleje wraz ze zwiększaniem się rozmiaru nowotworu.
W przypadku nowotworów wrażliwych na działanie chemioterapii zasadniczym czynnikiem warunkującym wydolność tej metody leczenia jest stosowanie leków cytostatycznych w optymalnych, należnych dawkach.
Redukcje dawek leków cytostatycznych prowadzą do zmniejszenia szans na uzyskanie wyleczenia. Zmniejszenie dawek o 20% ogranicza wskaźnik wyleczeń o około 50%. Z drugiej strony, wraz ze wzrostem dawki leku zwiększa się jego efekt cytotoksyczny. Badania pokazują, że skuteczne dawki leków powodują niestety niepożądane skutki uboczne terapii.
Podział cytostatyków
Podstawowym kryterium podziału cytostatyków jest mechanizm ich działania. Do najlepiej poznanych i najpowszechniej stosowanych leków cytostatycznych należą leki alkilujące, antymetabolity oraz preparaty pochodzenia naturalnego.
1. Cytostatyki alkilujące
Cytostatyki alkilujące (chlorambucyl, cyklofosfamid, ifosfamid, estramustyna, chlormetyna, melfalan, karmustyna, lomustyna, streptozocyna, cisplatyna, karboplatyna, oksaliplatyna, busulfan, dekarbazyna, prokarbazyna, temozolomid.
Mechanizm działania tych cytostatyków polega na tworzeniu wiązań chemicznych z grupami funkcyjnymi cząsteczek istotnych dla prawidłowego funkcjonowania komórki nowotworowej (m.in. DNA, RNA, enzymów i hormonów o strukturze białkowej). Zjawisko to określane jest mianem alkilacji. Powoduje ona upośledzenie podstawowych procesów życiowych komórki nowotworowej. Leki alkilujące działają niezależnie od fazy cyklu komórkowego. Są stosowane w formie monoterapii jak i terapii wielolekowej.
Do leków alkilujących należy jedna z najważniejszych grup cytostatyków stosowanych w chemioterapii – pochodne platyny. Istotną rolę odgrywają również pochodne nitromocznika, które dobrze rozpuszczają się w tłuszczach, dzięki czemu łatwo przenikają do ośrodkowego układu nerwowego (OUN) i dlatego są stosowane w nowotworach mózgu i naciekach białaczkowych OUN.
2. Cytostatyki – antymetabolity
Cytostatyki – antymetabolity (metotreksat, pemetreksed, fludarabina, merkaptopuryna, tioguanina, 5-fluorouracyl, gemcytabina, cytarabina, kapecytabina)
Swoją budową cytostatyki te przypominają związki chemiczne warunkujące prawidłowe funkcjonowanie komórki nowotworowej. Ponieważ chora komórka nie potrafi odróżnić antymetabolitów od substancji, które są jej niezbędne, wykorzystuje je w swoim cyklu życiowym. W rezultacie dochodzi do powstania fałszywych struktur i blokowania podziałów komórki nowotworowej. Antymetabolity są lekami swoistymi dla fazy, aktywnymi przede wszystkim w fazie S cyklu komórkowego. Najlepsze efekty dają w leczeniu guzów szybko rosnących. Dużą popularność posiada gemcytabina, stosowana w raku płuca, pęcherza moczowego, trzustki, piersi, jajnika oraz fludarabina używana głównie w terapii przewlekłej białaczki limfatycznej i indolentnych chłoniakach nieziarnniczych.
Leki cytostatyczne pochodzenia naturalnego:
- antybiotyki cytostatyczne (doksorubicyna, epirubicyna, idarubicyna, daunorubicyna, bleomycyna, daktynomycyna, mitomycyna, mitoksantron)- stanowią wypadkową kilku mechanizmów. Niszczą strukturę DNA, generują wolne rodniki oraz mogą bezpośrednio uszkadzać błonę komórki nowotworowej.
- pochodne podofilotoksynowe (etopozyd, tenipozyd) – cytostatyki hamują działanie topoizmerazy II. Topoizmerazy są enzymami wewnątrzjądrowymi, odpowiedzialnymi za prawidłową replikację materiału genetycznego komórki nowotworowej.
- trucizny wrzeciona podziałowego (winblastyna, winkrystyna, winorelbina, paklitaksel, docetaksel, topotekan, irynotekan) – cytostatyki te zaburzają podział jądra komórkowego, poprzedzający podział całej komórki. Na skutek tego następuje śmierć komórki nowotworowej.
- enzymy (asparaginaza) – Do celów leczniczych pozyskuje się ją z hodowli szczepów bakterii. Ten mechanizm działania polega na wykorzystywaniu różnic metabolicznych między komórkami nowotworowymi a prawidłowymi.
ZOBACZ: ONKOLOG – PIERWSZA WIZYTA
OBJAWY RAKA – PIERWSZE SYMPTOMY CHOROBY NOWOTWOROWEJ