Pacjenci, którzy po raz pierwszy przechodzą chemioterapię nie wiedzą, czego mogą podziewać się po tej metodzie leczenia nowotworów. Nierzadko zadają sobie pytanie o to, czy chemioterapia jest skuteczna, jakie wywołuje skutki uboczne oraz jak właściwie przygotować się do chemii. Medyczny żargon i specyficzny język, jakim zwraca się do nich personel medyczny, potęguje poczucie zagubienia.

Osoby mające za sobą trudne doświadczenia z niedawnej operacji chirurgicznej mogą czuć się jeszcze bardziej przytłoczone. Nawet najbliżsi przyjaciele i rodzina chorego, nie zawsze potrafią zapewnić odpowiednie wsparcie, gdyż sami odczuwają strach i niepewność. Jak zatem przygotować się do chemioterapii? Oto garść praktycznych wskazówek.

Terapia przeciwnowotworowa wiąże się ze stresem odczuwanym zarówno fizycznie, jak i emocjonalnie. Chemioterapia kojarzy się z cierpieniem, uciążliwymi skutkami ubocznymi chemioterapii i nieczęsto trudnym leczeniem. Zdobycie podstawowych informacji oraz obudowanie się rzetelną wiedzą może jednak pomóc w przezwyciężeniu niektórych problemów oraz zapanowaniu nad trudną sytuacją.

Jako lekarze zobowiązani jesteśmy do poinformowania pacjenta o jego stanie zdrowia. Przekazanie tej informacji wymaga empatii, a reakcje pacjentów bywają różne. Mamy świadomość, że stres u pacjenta w momencie poinformowania go o nowotworze często ogranicza przyjmowanie kolejnych informacji. A tych, potrzebnych pacjentowi informacji, jest bardzo dużo. Dlatego w NU-MED mamy psychoonokologa, który pomaga w emocjonalnej sferze zmierzenia się z chorobą, mamy rejestratorki i sekretariaty medyczne, gdzie także uzyskać można wiele niezbędnych informacji. Jest także specjalista ds. pacjenta, który pomaga w umawianiu wizyt, ustalaniu terminów, itp. Na żadnym z etapów pacjent nie zostaje sam z problemem – tłumaczy dr n. med. Joanna Połowinczak-Przybyłek, dyrektor medyczny w NU-MED Centrum Diagnostyki i Terapii Onkologicznej w Tomaszowie Mazowieckim.

Najważniejsze informacje o chemioterapii

Chemioterapia jest jedną z najważniejszych farmakologicznych (systemowych) metod leczenia przeciwnowotworowego. Polega ona na stosowaniu leku lub zestawu leków, które zabiją komórki nowotworowe, spowalniają ich rozwój lub je uszkadzają. Chemioterapeutyki, które zakłócają proces w wyniku którego pojedyncza komórka dzieli się na dwie takie same komórki potomne nazywamy swoistymi wobec cyklu rozwoju komórki. Leki tego typu zapobiegają reprodukcji komórek nowotworowych w konkretnym okresie ich żywotności. Inny rodzaj leków przydatnych w chemioterapii oddziałuje na komórki rakowe w każdym stadium ich życia, bez względu na to, czy się podzieliły. Ten rodzaj chemioterapii określa się mianem nieswoistego wobec cyklu rozwoju komórki.

Od kilku lat obserwujemy dynamiczny rozwój tzw. terapii ukierunkowanych molekularnie. Leki tego typu mają na celu blokowanie sygnałów zachęcających komórki nowotworowe do niekontrolowanego rozrostu lub zakłócanie aktywności cząsteczek, które powodują przemianę zdrowych komórek w rakowe. Terapia ukierunkowana (celowana) znajduje zastosowanie odrębnie lub w połączeniu z tradycyjną chemioterapią (cytostatykami).

Pojedynczy lek cytostatyczny może mieć za małą skuteczność, a nowotwór może stać się szybko odporny na daną substancję. Wraz z rozwojem onkologii i pojawieniem się nowych leków oraz cząsteczek stosowanych w chemioterapii, lekarze coraz częściej zlecają równoczesne przyjmowanie kilku różnych środków. Podanie kilku leków zmniejsza ryzyko rozwoju oporności na leczenie, prowadzi do wzmocnionego działania cytostatycznego i pozwala skuteczniej zwalczać komórki nowotworowe niż zażywanie jednej substancji. Najczęściej łączy się ze sobą leki przeciwnowotworowe o różnym działaniu i skutkach ubocznych. W wyniku takiego postępowania, efekt oddziaływania chemioterapii na chore komórki zostaje zwiększony.

Szczegółowe zalecenia dotyczące liczby stosowanych środków i częstości kolejnych cykli chemioterapii zależą od rodzaju nowotworu, jego zaawansowania, stanu zdrowia pacjenta oraz tempa neutralizowania skutków terapii przez komórki zdrowe. Chemioterapia może byś stosowano jako samodzielna procedura lub w połączeniu z innymi metodami leczenia raka: radioterapią, leczeniem hormonalnym, terapią ukierunkowaną molekularnie lub zabiegiem operacyjnym.

Rodzaje chemioterapii

Chemioterapię stosuje się na różnych etapach leczenia przeciwnowotworowego. O tym jak działa i jak przygotować się na chemioterapię poinformuje Ciebie personal szpitala. Warto jednak wiedzieć, że w przypadku chemioterapii indukcyjnej (neoadjuwantowej) leczenie stosowane jest przed inną procedurą o założeniu radykalnym. Jej celem jest zmniejszenie wielkości nowotworu, likwidacja istniejących przerzutów lub potencjalnego nacieku nowotworu na sąsiednie narządy.

  • Chemioterapia neoadjuwantowa ma wpłynąć na guza nowotworowego, aby uległ on zmniejszeniu, co umożliwi podjęcie leczenia operacyjnego lub bardziej oszczędzający zabieg chirurgiczny.
  • Chemioterapia uzupełniająca (adjuwantowa) jest stosowana po radykalnym zabiegu w celu likwidacji ewentualnych przerzutów.
  • Chemioterapia jednoczasowa jest prowadzona równolegle do radykalnej radioterapii.
  • Chemioterapia radykalna stanowi jedyną lub główną metodę leczenia wybranych nowotworów i stwarza wysokie prawdopodobieństwo ich trwałego wyleczenia.
  • Natomiast chemioterapia paliatywna stosowana jest u pacjentów z zaawansowaną fazą choroby, u których niemożliwe jest trwałe wyleczenie. Ma ona na celu wydłużenie ich życia i poprawę jego jakości.

W zależności od stosowanych leków oraz typu nowotworu chemioterapia może być podawana różnymi drogami. Chemioterapia doustna jest uważana przez wielu pacjentów za najbardziej wygodną formą leczenia. Inne formy to podanie podskórne lub dożylne. Podskórne podanie chemii polega na wprowadzeniu leku do tkanki łącznej, która jest bogata we włosowate naczynia krwionośne. Podanie dożylne może mieć natomiast charakter krótkiej iniekcji lub ciągłego wlewu kroplowego.

WIĘCEJ: RODZAJE CHEMIOTERAPII

Pytania, które warto zadać onkologowi

  • Czego mogę się spodziewać po tej terapii? Jaki jest cel mojej chemioterapii? Czy zniszczy ona wszystkie komórki nowotworowe i zapobiegnie ponownemu pojawieniu się choroby czy też jej zadaniem jest spowolnienie rozwoju nowotworu i czasowa remisja?
  • Czy oprócz chemioterapii potrzebuję innych rodzajów leczenia (np. zabiegu chirurgicznego, radioterapii, terapii hormonalnej lub ukierunkowanej molekularnie)?
  • Jak nazywają się leki chemioterapeutyczne, które otrzymam?
  • Jak przygotować się do chemioterapii?
  • Ile etapów (cykli) chemioterapii mnie czeka, jaką będą miały one częstotliwość oraz ile potrwa każdy cykl?
  • Jakich skutków ubocznych chemioterapii mogę się spodziewać oraz jak nad nimi zapanować?
  • Czy leki wpłyną na moją potencję i płodność?
    Czy planowana chemioterapia może mieć wpływ na przebieg moich pozostałych chorób (np. cukrzyca, niewydolność nerek, choroba wieńcowa)?
  • Czy będę mógł dalej pracować?
  • Jak i kiedy ocenimy skuteczność terapii? Jakie badania mnie czekają?

Przygotowanie do chemioterapii – skutki uboczne chemii

Działanie leków chemioterapeutycznych polega na niszczeniu komórek dzielących się szybko, dlatego chemioterapia działa silniej na komórki nowotworowe aniżeli zdrowe. Niestety, niektóre normalne komórki w naszym organizmie również dzielą się dynamicznie i są narażone na niszczący wpływ cytostatyków. Szczególnie narażone są komórki szpiku kostnego (gdzie powstają krwinki), błony śluzowe przewodu pokarmowego oraz komórki mieszka włosowego.

Większość leków przydatnych w chemioterapii ogranicza przejściowo zdolność szpiku kostnego do wytwarzania krwinek, także białych (odpowiedzialnych za odporność). Niektóre leki powodują zaburzenia trawienia, odwracalną utratę włosów oraz zmiany na skórze i paznokciach. Ewentualne skutki uboczne chemioterapii zależą od rodzaju przyjmowanych leków, ich dawek oraz częstotliwości kolejnych etapów leczenia.

Większość efektów ubocznych chemioterapii ma charakter przejściowy, a niektórym można skutecznie przeciwdziałać – np. przed mdłościami chroni lek, który zażywa się przed oraz po każdym podaniu chemii. Znajomość ewentualnych konsekwencji i wiedza o tym, jak przygotować się do chemioterapii i zapobiegać jej niepożądanym następstwom, mogą okazać się bardzo przydatne.

Wpływ chemioterapii na parametry krwi

Próbki krwi poddana laboratoryjnej analizie stanowi źródło bardzo wielu informacji. W szpitalach zazwyczaj pobiera się krew wcześnie rano. Wynika to z faktu, że potrzeba kilku godzin na wykonanie wszystkich badań i analiz w laboratorium oraz dostarczenie wyników do personelu szpitala.

Na krew składają się komórki i osocze. Komórki krwi to krwinki białe, czerwone, jak również płytki – wytwory szpiku kostnego. W osoczu, który ma słomkowe zabarwienie, znajdują się krwinki, glukoza, elektrolity, enzymy, minerały, witaminy i hormony. Morfologia krwi pozwala określić rodzaj, liczbę i cechy poszczególnych komórek krwi. Chemioterapia działa na komórki szybko dzielące się (przede wszystkim komórki rakowe), ale przez pewien czas może wywierać negatywny wpływ na szpik kostny oraz parametry krwi. Po czasie, szpik kostny odzyskuje swoją sprawność i powraca do normalnej produkcji krwinek.

ZOBACZ: jak poprawić wyniki krwi podczas chemioterapii

Chemioterapia nie oddziałuje na komórki, które już krążą we krwi gdyż te się nie dzielą. Spowalnia tylko proces powstawania nowych krwinek w szpiku kostnym. Wpływ działania chemioterapeutyków na szpik kostny pacjenta jest widoczny w morfologii krwi po 7-10 dniach od zakończenia chemioterapii. W tym czasie tempo zastępowania starych komórek nowymi nie jest normalne. Po kolejnym tygodniu liczba komórek krwi będzie jednak przyrastać. Etapy chemioterapii są tak rozłożone w czasie, aby szpik kostny mógł odzyskać sprawność. Przed każdym podaniem kolejnego cyklu chemii lekarz zleca badanie krwi, aby upewnić się, że szpik powrócił do produkowanie krwinek i płytek.

Krwinki czerwone (erytrocyty) nadają krwi zabarwienie. Każda krwinka wypełniona jest w 90% hemoglobiną. Zadanie erytrocytów polega na przenoszeniu tlenu z płuc do organizmu. Zbyt mała liczba erytrocytów spowodowana dysfunkcją szpiku kostnego może spowodować anemię. Gdy liczba krwinek jest zbyt mała, pacjent może odczuwać zmęczenie, znużenie i zawroty głowy. Krwinki czerwone cechuje niemała żywotność, dlatego nawet kiedy nowe komórki pod wpływem chemioterapii są przez pewien czas wytwarzane wolniej, to fakt, że erytrocyty żyją długo, czyni ten problem mniej uciążliwym. Wielu pacjentów przechodzi chemioterapię bez istotnego spadku produkcji czerwonych krwinek.

Dzięki krwinkom białym (leukocytom) organizm broni się przed infekcjami. Środowiskiem wytwarzania i gromadzenia leukocytów jest szpik kostny. W odróżnieniu od krwinek czerwonych, krwinki białe istnieją tylko 3-4 dni, a szpik wytwarza stale nowe leukocyty w miejsce martwych. To właśnie proces produkcji białych krwinek jest najbardziej podatny na działanie chemioterapii. W tym okresie organizm chorego jest narażony na infekcje. Reakcja obronna organizmu jest słabsza ze względu na mniejszą liczbę leukocytów. Chorzy muszą w tym okresie być szczególnie ostrożni i chronić się przed infekcjami. Zazwyczaj potrzeba około trzech tygodni od zakończenia chemioterapii, aby ich liczba powróciła do normy.

Kiedy chorzy mają za sobą kilka cykli chemii, stabilizacja liczby białych krwinek może następować wolniej. Zdarza się, że lekarz prowadzący decyduje się opóźnić z tego powodu o kilka dni kolejny cykl chemioterapii. Z tego powodu warto wiedzieć jak przygotować się do chemioterapii oraz jakie skutki uboczne mogą wystąpić podczas terapii.

Niedobór czerwonych krwinek po chemioterapii

  • Zadbaj o właściwą dietę, zwłaszcza ze sporą ilością żelaza w spożywanych produktach (np. ciemnozielone liściaste warzywa). Pij jak najwięcej płynów. Unikaj pokarmów surowych.
  • Spytaj lekarza czy potrzebujesz suplementacji żelazem.
  • Zapewnij sobie wypoczynek. Unikaj gwałtownego wstawania, jeżeli podniesienie się z pozycji siedzącej lub leżącej wywołuje u Ciebie zawroty głowy. Zrób kilka głębokich oddechów, aby odzyskać równowagę.

Chemioterapia – niedobór białych krwinek (leukocytów) po leczeniu

  • Wystrzegaj się większych skupisk ludzi w zamkniętych pomieszczeniach, staraj się nie zbliżać do osób przeziębionych i chorych.
  • Często myj ręce, dbaj o czystość zębów i dziąseł. Zadbaj, aby Twoja skóra była czysta i sucha – wilgoć sprzyja namnażaniu się bakterii
  • Pij dużo płynów – częste oddawanie moczu sprzyja ochronie przed infekcją pęcherza
  • Konsultuj z lekarzem wszelkie objawy przeziębienia. Specjalista może przepisać antybiotyk, aby organizm łatwiej zwalczył infekcję

Niedobór płytek krwi po chemioterapii

  • Kontroluj czy nie masz na skórze siniaków albo uszkodzeń naczyń krwionośnych. Zgłoś się do lekarza jeśli ślad stłuczenia jest coraz większy
  • Informuj lekarza o krwotokach z nosa i bólach głowy, śladach krwi w moczu
  • Unikaj sportów kontaktowych, stłuczeń, zacięć i zranień – prowadź oszczędzający tryb życia
  • Informuj lekarza prowadzącego z wyprzedzeniem o planowanej wizycie u dentysty

chemioterapia

Jak przygotować się do chemioterapii – podsumowanie

Odczuwając niepokój oraz emocje związane z wizytą u lekarza, trudno jest przyswoić sobie większą liczbę informacji. Dlatego przed pierwszą konsultacją u onkologa przygotuj sobie listę pytań, które zadasz specjaliście podczas rozmowy. Zanotuj sobie nazwisko swojego lekarza oraz nazwy przyjmowanych leków. Podczas wizyty notuj najważniejsze informacje, albo poproś o to osobę towarzyszącą. Powtarzaj wszystko co usłyszysz, aby się upewnić , że dobrze to rozumiesz. Nie wahaj się powiedzieć: „Być może zostało to już wyjaśnione, ale zależy mi jeszcze na przypomnieniu…”.

Na wizytę do specjalisty wybierz się w towarzystwie życzliwej i dobrze zorganizowanej osoby, do której masz zaufanie. Pomoże Ci znaleźć właściwy gabinet, dopełnić formalności, zadać lekarzowi istotne pytania, zapamiętać najważniejsze informacje, a pod koniec wizyty podsumować rozmowę.

Traktuj swojego lekarza prowadzącego z szacunkiem, tego samego oczekując od niego wobec siebie. Jeśli nie spełnia on swoich powinności, dopominaj się informacji i proś o przekazanie Ci stosownej wiedzy. Dopytaj lekarza jak przygotować się do chemioterapii i leczenia, które Ciebie czeka.

W związku z planowanym leczeniem oraz diagnozą choroby nowotworowej otrzymasz mnóstwo różnych dokumentów i papierów z wynikami badań. Załóż specjalny segregator, w którym uporządkujesz wszystkie materiały, broszury, kwity, kserokopie badań, informacje o lekach, terminy wizyt, nazwiska i numery specjalistów. System segregowania ważnych dokumentów złagodzi odczuwany stres i ułatwi wizytę u specjalistów.

Ustal, do kogo i w jakim zakresie możesz zwrócić się o pomoc lub wsparcie (w gronie rodziny i przyjaciół). Porozmawiaj otwarcie z najbliższymi, powiedz im czego oczekujesz uwzględniając dyspozycyjność i możliwości poszczególnych osób. Dowożenie do szpitala i odbieranie z niego? Opieka nad dziećmi? Wyręczenie w zakupach? Przygotowywanie posiłków lub sprzątanie? Sporządź listę osób, na które możesz liczyć w trudnych chwilach.

ZOBACZRodzina wobec choroby nowotworowej – jak wspierać chorego na raka

Zastanów się czy nie warto zasięgnąć drugiej opinii dotyczącej zaplanowanego programu leczenia. Mając komplet potrzebnych informacji, lekarz wydający drugą opinię będzie mógł spojrzeć na wszystko świeżym okiem. Druga opinia pozwoli Ci upewnić się, że zaproponowany program leczenia jest dla Ciebie optymalny. To także dobra okazja do zadania kolejnych pytań.

Niektórzy chorzy obawiają się, że ich lekarz prowadzący poczuje się urażony i odbierze konsultację u innego specjalisty jako brak zaufania. Pamiętaj, że zasięgnięcie drugiej opinii jest praktyką dość powszechną. Chodzi o Twoje zdrowie i życie, dlatego warto możliwie dobrze przygotować się na chemioterapię.

Nawiąż kontakt z innymi osobami mającymi podobne doświadczenia. Istnieje wiele fundacji onkologicznych, organizacji oraz aktywnych grup wsparcia dla pacjentów onkologicznych. Zajrzyj na moderowane przez ekspertów fora onkologiczne, gdzie możesz wymienić doświadczenia i informacje z innymi chorymi (np. forum onkologiczne DUM SPIRO-SPERO). Dokształcaj się i korzystaj z dostępnych źródeł informacji, broszur i poradników. Wiedzieć więcej, to bać się mniej!

Zacznij pisać pamiętnik, bloga lub dziennik uczuć. Zdaniem wielu pacjentów ich prowadzenie ułatwia obserwowanie własnego samopoczucia i utrwalanie nowych wiadomości. Dla niektórych osób taka aktywność może stanowić również odciążenie psychiczne oraz twórczą formę spędzania wolnego czasu. Zachowaj swoje zapiski na przyszłość.

Korzystałem z Poradnika dla pacjenta i jego rodziny CHEMIOTERAPIA autorstwa Judith McKay, Tamara Schacher, Sopot 2016. Za pomoc merytoryczną w przygotowaniu artykułu dziękuję ekspertom z Centrum Diagnostyki i Terapii Onkologicznej NU-MED w Tomaszowie Mazowieckim.