Częstość i ilość cykli chemioterapii oraz czas trwania leczenia zależą od typu nowotworu, założeń terapeutycznych, stosowanych leków, a także reakcji pacjenta na kurację. Istnieją różne rodzaje chemioterapii. Terapia jest zwykle cykliczna, a poszczególne cykle chemii są przedzielone okresami wolnymi od podawania leków w celu regeneracji organizmu. Istotne jest ścisłe przestrzeganie zaleceń terapeutycznych. W określonych przypadkach możliwe jest czasowe zawieszenie chemioterapii – np. w wyniku złych wyników badań laboratoryjnych. Zaprzestanie leczenia chemią konkretnym schematem terapeutycznym może wynikać z progresji nowotworu, do której doszło w trakcie leczenia. Taka sytuacja wymaga modyfikacji postępowania i zmiany terapii.
Nowotwór, a chemioterapia
Chemioterapię można przyjmować w domu, gabinecie lekarskim, przychodni lub szpitalu. Wybór miejsca zależy od rodzaju stosowanych leków, stanu chorego oraz preferencji lekarza i pacjenta. Przy pierwszym podaniu chemii zwykle wskazany jest krótki pobyt w szpitalu w celu obserwacji działań niepożądanych chemioterapii.
Choć niektóre choroby np. ostre białaczki i chłoniaki wymagają postępowania terapeutycznego w warunkach szpitalnych, to większość nowotworów litych można leczyć w ramach dziennych oddziałów chemioterapii. W zależności od stosowanych leków (istnieją różne rodzaje chemioterapii) oraz typu nowotworu chemioterapeutyki mogą być podawane różnymi drogami.
Onkolodzy maja do dyspozycji różne rodzaje chemioterapii. Najczęściej cytostatyki podaje się dożylnie lub doustnie. Rzadziej stosuje się formę zastrzyków domięśniowych lub podskórnych. W szczególnych przypadkach lek może być wstrzyknięty do płynu mózgowo-rdzeniowego w kanale kręgowym bądź do jam ciała. Czasem cytostatyki podaje się jednocześnie kilkoma drogami.
Rodzaje chemioterapii
Chemioterapia doustna
Chemioterapia doustna jest wygodną formą leczenia, która znajduje aprobatę wśród pacjentów. Obecnie trwają liczne badania kliniczne nad nowymi lekami przeciwnowotworowymi, które można przyjmować doustnie. Przykładem takiego leku jest kapecytabina, dająca dobre rezultaty leczenia raka jelita grubego i raka piersi.
Chemioterapia podskórna
Podanie podskórne chemii polega na tym, że lek wprowadza się do tkanki łącznej, bogatej w włosowate naczynia krwionośne, naczynia chłonne oraz zakończenia nerwów obwodowych. Zazwyczaj podaje się tą drogą wodne roztwory leków o neutralnym odczynie, co pozwala uniknąć bólu podczas wstrzyknięcia.
Chemioterapia dożylna
Podanie dożylne chemioterapii może mieć charakter krótkiej iniekcji lub ciągłego wlewu kroplowego, trwającego nawet do 24 godzin. W celu podania cytostatyków u pacjenta wykonuje się bezpośrednie wkłucie dożylne. Do żyły w zgięciu łokciowym lub na grzbiecie dłoni wprowadza się wenflon, za pośrednictwem którego podaje się następnie lek.
W przypadku gdy przewidywane jest długotrwałe podawanie dożylne cytostatyków lub też żyły pacjenta są kruche, zakłada się dren centralny. Jest to plastikowy cewnik, wprowadzany w znieczuleniu do żyły w obrębie klatki piersiowej lub ramienia. Najczęściej mocuje się go do skóry za pomocą szwów chirurgicznych. Oprócz cytostatyków można podawać przez cewnik centralny wszelkiego rodzaju roztwory – np. płyny odżywcze, krew i leki przeciwbólowe. Dreny są bezpieczne i proste w utrzymaniu – wymagają jedynie okresowego czyszczenia, wymiany korka i stosowania heparyny w celu zapobiegnięcia zatkaniu ich światła przez skrzepłą krew.
Specjalną odmianą cewnika wszczepianego podskórnie jest port infuzyjny. Składa się on z płaskiego zbiorniczka zakończonego od góry membraną i rurki prowadzącej do żyły. Podczas długotrwałej chemioterapii stosowanie portów infuzyjnych pozwala uniknąć niebezpiecznych odczynów ze strony żył obwodowych.
Cewniki wykorzystuję się również w podawaniu cytostatyków do jam ciała. U chorych wymagających podawania leków do płynu mózgowo-rdzeniowego, można stosować zbiornik Ommaya. Jest to gumowa gruszka połączona cienkim cewnikiem z przestrzenią podoponową. Zazwyczaj zbiorniczek Ommaya wszczepia się poniżej granicy owłosionej skóry głowy, a lek wprowadza się do jego wnętrza przez skórę.
W przypadku konieczności podania cytostatyków bezpośrednio do jamy otrzewnej, można stosować cewnik dootrzewnowy. Jest on połączony ze zbiornikiem umieszczonym na ścianie klatki piersiowej lub brzucha. Wprowadzony przez skórę lek do zbiornika, stopniowo przenika do jamy otrzewnej.
W leczeniu niektórych nowotworów konieczne jest prowadzenie chemioterapii ciągłej. Znacznie ułatwiają ją różnego typu pojemniki – infuzyjne pompy ambulatoryjne, pozwalające na przyjmowanie leku bez ograniczenia aktywności życiowej chorego. Pompa ambulatoryjna składa się ze zbiornika na lek, połączonego z cewnikiem mechanizmu pompującego, baterii oraz urządzenia dawkującego. Jak widać istnieją różne formy podawania chemii oraz różne rodzaje chemioterapii.
Chemioterapia dokanałowa
Wraz ze zwiększeniem skuteczności leczenia obserwuje się wzrost częstości zajęcia ośrodkowego układu nerwowego (OUN) w przebiegu raka piersi, guzów zarodkowych jądra, raka drobnokomórkowego płuca oraz chłoniaków złośliwych, co staje się często przyczyną niepowodzeń leczenia.
Skuteczna chemioterapia przedłużająca życie daje czas na wzrost i ujawnienie się przerzutów do centralnego układu nerwowego, będącego swoistym „sanktuarium” – niedostępnym dla większości leków (ograniczona przepuszczalność bariery krew-mózg dla większości cytostatyków).
Zajęcie ośrodkowego układu nerwowego może wystąpić w postaci guzów mózgu lub rdzenia kręgowego oraz nacieków opon mózgowo-rdzeniowych. Leczenie przerzutów do OUN to trudny i nierozwiązany problem terapeutyczny. Standardowym postępowaniem jest stosowanie napromieniania. Ograniczona skuteczność radioterapii jest związana najprawdopodobniej z przetrwaniem części komórek nowotworowych w krążącym płynie mózgowo-rdzeniowym. Chirurgiczne usuwanie zmian może być stosowane tylko w wybranych przypadkach (pojedyncze przerzuty z dobrym dostępem do interwencji chirurgicznej).
Już w pierwszych latach stosowania cytostatyków zwrócono uwagę na problem, jaki stanowi bariera krew-mózg (ściśle przylegające do siebie komórki śródłonka naczyń mózgu) i rozpoczęto pierwsze próby podawania metotreksatu do kanału mózgowo-rdzeniowego w leczeniu ostrych białaczek. W miarę postępu podjęto kolejne próby leczenia dokanałowego z użyciem nowych leków (arabinozyd cytozyny, thiotepa, L-asparaginaza).
Najczęściej cytostatyki do płynu mózgowo-rdzeniowego podaje się przez nakłucie lędźwiowe lub bezpośrednio do komór mózgu przez uprzednio założony cewnik (np. z pojemnikiem Omaya). Lek podaje się co 3-4 dni. Przy nakłuciu lędźwiowym dystrybucja leku w kanale mózgowo-rdzeniowym zależy od objętości, w której podano preparat. Przy objętości równej 10% objętości płynu mózgowo-rdzeniowego (około 12 ml) lek dociera do poziomu wodociągu mózgu, przy 25% (około 30 ml) – do komór. Również pozycja pacjenta po nakłuciu może mieć wpływ na dystrybucję leku. Zaleca się ułożenie pacjenta w pozycji Trendelenburga, która zwiększa stężenie podanego środka w górę od miejsca podania. Najczęściej stosuje się metotreksat, thiotepę, ACNU i arabinozyd cytozyny oraz kortykosteroidy.
Jakie są rodzaje chemioterapii, bibliografia
A. Chybicka, K. Sawicz-Birkowska, Onkologia i hematologia dziecięca, Warszawa 2008.
J. Meder, Podstawy onkologii klinicznej, Warszawa 2011.
Z. Wronkowski, S. Brużewicz, Chemioterapia i radioterapia, Warszawa 2007.
A. Deptała, Onkologia w praktyce, Warszawa 2006.