W Polsce, podobnie jak w wielu innych regionach świata, systematycznie rośnie liczba pacjentów onkologicznych. Każdego roku wykrywa się około 160 tyś. nowych przypadków choroby nowotworowej. Prognozy są pesymistyczne – do 2025 roku liczba zachorowań zwiększy się do 175 tys. Tymczasem, według najnowszych badań Światowego Instytutu Badań nad Rakiem (World Cancer Research Fund) można zapobiec około 1/3 zachorowań na nowotwory poprzez modyfikację stylu życia i unikanie pięciu kluczowych czynników ryzyka: nadwagi i otyłości, braku aktywności fizycznej, niskiego spożycia warzyw i owoców, palenia tytoniu oraz spożywania alkoholu.
Związek pomiędzy zwiększoną zachorowalnością na nowotwory, a występowaniem otyłości został dobrze udokumentowany wieloma badaniami epidemiologicznymi. Problem niekontrolowanego przyrostu masy ciała odgrywa coraz większą rolę – szacuje się, że otyłość dotyczy już blisko 20% Polaków.
Jakie jest wpływ otyłości na ryzyko rozwoju i leczenie chorób nowotworowych?
Według raportu World Cancer Research Fund, otyłość zwiększa ryzyko rozwoju wielu nowotworów przewodu pokarmowego, takich jak: rak jelita grubego, gruczolakorak przełyku i wpustu, rak trzustki i pęcherzyka żółciowego oraz rak wątroby. Otyłość została uznana również za czynnik sprzyjający rozwojowi raka sutka hormonozależnego – dzieje się tak dlatego, że estrogeny są wytwarzane przez komórki tłuszczowe, których otyłe kobiety mają zbyt dużo.
Otyłość a choroba nowotworowa
Wywiad z Ekspertem: dr n. med. Naser Dib, specjalista chirurgii, Europejskie Centrum Zdrowia Otwock.
zwrotnikraka.pl: Panie Doktorze, otyłość to przewlekła choroba – jak ją dokładnie zdefiniować? Czy to duży problem medyczny w naszym kraju?
dr n. med. Naser Dib: Palenie papierosów to pierwsza przyczyna zachorowań na nowotwory, ale drugą przyczyną rozwoju nowotworów jest nadwaga i otyłość – i bardzo niewielka liczba ludzi zdaje sobie sprawę z takiego, oczywistego faktu. 20% Polek i Polaków doprowadza się do stanu otyłości i w ten sposób realnie zagraża własnemu zdrowiu, a nawet życiu. Otyłość to choroba polegająca na nagromadzeniu ponad normę tkanki tłuszczowej, co w konsekwencji prowadzi do rozwoju wielu chorób, w tym nowotworów. Badania epidemiologiczne udowodniły ścisły związek między otyłością i zachorowalnością na nowotwory. Te najgroźniejsze choroby są wynikiem mutacji wrodzonych lub nabytych, wywołanych przez czynniki szkodliwe tzw. karcynogeny lub też jest dziełem przypadku.
Ryzyko zachorowania na raka można znacznie zminimalizować przez zrównoważony styl życia oraz miejsce zamieszkania i przebywania na co dzień. Badania jednoznacznie wskazują, że używki – palenie papierosów i alkohol oraz otyłość, brak ruchu i zła dieta – szkodzą zdrowiu o wiele bardziej – znacznie zwiększając ryzyko rozwoju raka niż życie w mieście czy chemikalia codziennego użytku. Najlepiej od razu zmienić styl i tryb życia, bo tylko wówczas możemy się uchronić przed rozwojem chorób nowotworowych. Przestrzeganie prozdrowotnych zachowań zmniejsza ryzyko zachorowania na raka o 36%.
Międzynarodowa Agencja ds. Badań nad Rakiem (IARC) informuje, że nadwaga (BMI 25-29 kg/m2) i otyłość (BMI >30 kg/m2) ściśle wiążą się z podwyższonym ryzykiem zachorowania na wiele rodzajów nowotworów. Osoby otyłe znajdują się również w grupie podwyższonego ryzyka rozwoju chorób kardiologicznych oraz cukrzycy typu II, której występowanie może być powiązane z rozwojem raka.
ZAJRZYJ RÓWNIEŻ: OTYŁOŚĆ I NADWAGA JAKO CZYNNIK RAKOTWÓRCZY
Które rodzaje nowotworów uznaje się za skojarzone z otyłością?
dr n. med. Naser Dib: Nadwaga i otyłość są czynnikami zwiększającymi ryzyko zachorowania na choroby układu krążenia oraz narządu ruchu oraz zwiększają także ryzyko rozwoju chorób nowotworowych. Wiele badań prowadzonych w ostatnich latach udokumentowało związek między otyłością, a wystąpieniem choroby nowotworowej. Według raportu World Cancer Research Fund, otyłość zwiększa ryzyko rozwoju wielu nowotworów przewodu pokarmowego, takich jak: rak jelita grubego, gruczolakorak przełyku i wpustu, rak trzustki i pęcherzyka żółciowego oraz rak wątroby. W celu zmniejszenia ryzyka wystąpienia choroby nowotworowej należy zastosować odpowiednią profilaktykę i leczenie otyłości. Najbardziej skuteczną metodą leczenia skrajnej otyłości jest chirurgia bariatryczna.
Otyłość a choroba nowotworowa. Na czym polega ten mechanizm?
dr n. med. Naser Dib: Wpływ nadwagi lub otyłości na rozwój guza nowotworowego u osób otyłych jest bardzo złożony. Mechanizm nowotworzenia u osób z nieprawidłową masą ciała związany jest między innymi z produkcją estrogenu (jego wysoki poziom, ściśle związany jest z rozwojem nowotworów hormonozależnych np. rak trzonu macicy, rak piersi); zwiększonym poziomem insulinopodobnego czynnika wzrostu IGF (związany ze wzrostem ryzyka rozwoju raka wątroby i chłoniaków nieziarniczych u mężczyzn oraz raka okrężnicy i pęcherza moczowego u kobiet); zaburzoną odpowiedzią immunologiczną i stresem oksydacyjnym.
Jednym z najczęściej występujących nowotworów przewodu pokarmowego jest rak jelita grubego. Związek pomiędzy podwyższonym wskaźnikiem BMI, a zwiększonym ryzykiem rozwoju tego typu raka został dobrze udokumentowany. Wieloośrodkowe badania European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition (EPIC) wykazały istotny związek między wysokim wskaźnikiem BMI, obwodem talii i wskaźnikiem WHR (talia/biodra), a ryzykiem rozwoju nowotworu jelita grubego zarówno u mężczyzn jak i u kobiet. Dodatkowo, pacjenci z cukrzycą typu II mają znacznie zwiększone ryzyko zachorowania na raka jelita grubego i zależność ta dotyczy obu płci. U osób otyłych obserwuje się nadmierne wydzielanie insuliny i zmniejszoną wrażliwość tkanek na insulinę, co związane jest bezpośrednio ze wzrostem stężenia białka IGF-1. Naukowcy udowodnili też związek pomiędzy IGF, a rakiem jelita grubego i gruczolakami okrężnicy.
Ryzyko rozwoju raka trzustki zwiększa się wraz ze wzrostem wartości wskaźnika masy ciała (BMI). Zwiększony odsetek zachorowań odnotowano w grupie osób z wskaźnikiem BMI>35 kg/m2 (niezależnie od płci). Obecnie wiele ośrodków prowadzi badania, których celem jest lepsze zrozumienie roli tkanki tłuszczowej w rozwoju nowotworów złośliwych przewodu pokarmowego. Pomimo, iż nowotwory pęcherzyka żółciowego wątroby są stosunkowo rzadkimi nowotworami, to w literaturze medycznej istnieją doniesienia epidemiologiczne, które wskazują na korelację między otyłością, a rosnącym ryzykiem zachorowania na raka pęcherzyka żółciowego (badania porównawcze).
Otyłość, której towarzyszy insulinooporność jest ściśle powiązana z rozwojem stłuszczenia wątroby, które w stosunkowo szybkim czasie może wywołać marskość tego narządu, a następnie raka. Wśród mechanizmów prowadzących do zwiększonej zapadalności na choroby nowotworowe wśród pacjentów z cukrzycą istotną rolę odgrywają: otyłość oraz bezpośrednio powiązane z nią insulinooporność, hiperinsulinemia oraz hiperglikemia. Patomechanizmy tej patologii obejmują m.in.: skojarzone z otyłością zaburzenia funkcji tkanki tłuszczowej, która odgrywa rolę endokrynną i metaboliczną. Znaczenie insuliny w rozwoju nowotworów potwierdziły wieloletnie obserwacje epidemiologiczne, natomiast hiperinsulinemia, jak i hiperglikemia – zwłaszcza łącznie – są odpowiedzialne za wzrost ryzyka chorobowości i umieralności z powodu nowotworów u chorych na cukrzycę.
Warto zaznaczyć, że hiperinsulinemia jest najczęściej skutkiem narastającej insulinooporności będącej pochodną nadwagi i otyłości. Otyłość stanowi nie tylko czynnik ryzyka zapadalności na nowotwory, ale też zwiększa ryzyko zgonu z tej przyczyny.
Wiele badań wskazuje na szczególny związek pomiędzy otyłością, a ryzykiem rozwoju raka piersi. Czy mógłby Pan Doktor przybliżyć ten temat?
dr n. med. Naser Dib: Kobiety otyłe narażają się na wzrost ryzyka rozwoju raka piersi, trudności diagnostycznych, powikłań w trakcie leczenia, nawrotu choroby, jej uogólnienia oraz wzrost ryzyka zachorowania na raka drugiej piersi. Kobiety o prawidłowej masie ciała – nawet po zachorowaniu na nowotwór piersi – mają znacznie lepsze rokowania wyleczenia oraz ryzyka powrotu choroby.
Prawdopodobny mechanizm związku otyłości z rakiem piersi jest wynikiem złożonych przemian metabolicznych pomiędzy trzema składowymi: krążącymi estrogenami pochodzącymi z obwodowej aromatyzacji, rolą osi insulina/insulinopodobny czynnik wzrostu oraz funkcją adipocytów jako narządu dokrewnego. Hiperinsulinemia (nadmiar insuliny w stosunku do poziomu glukozy we krwi) rozpoznawana u części otyłych kobiet może stymulować proces karcynogenezy bezpośrednio w piersi poprzez wzrost stężeń insulinopodobnego czynnika wzrostu i leptyny (hormonu odgrywającego rolę w regulacji pobieranego pokarmu i gospodarki energetycznej organizmu), które oddziałują synergistycznie z estrogenem na komórki nabłonkowe gruczołu piersiowego, pobudzając tworzenie nowych naczyń krwionośnych.
Wyniki wieloośrodkowego badania European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition (EPIC) przeprowadzonego wśród 519 978 uczestników, w tym u 366 521 kobiet i 153 457 mężczyzn w wieku 35–70 lat wykazały, że wzrost ryzyka zachorowania na raka piersi jest sprzężony ze spożyciem nasyconych kwasów tłuszczowych oraz alkoholu. U kobiet po menopauzie wzrost ryzyka powodują wysoki poziom wskaźnika BMI (Body Mass Index) oraz mała aktywność fizyczna. Naukowcy potwierdzili zwiększone ryzyko wystąpienia raka piersi u kobiet z otyłością w porównaniu do grupy pacjentek z prawidłową masą ciała. Ryzyko to znacznie wzrastało (aż o 58%) u kobiet z drugim i trzecim stopniem otyłości. Kobiety z wskaźnikiem BMI > 5 kg/m2 miały większe ryzyko wystąpienia raka piersi z obecnymi receptorami estrogenowymi i progesteronowymi. W badaniu nie stwierdzono związku pomiędzy wzrostem masy ciała, a zwiększonym ryzykiem wystąpienia nowotworów bez receptorów estrogenowych.
Literatura dysponuje wieloma przykładami wpływu otyłości na rozwój i/lub progresję choroby nowotworowej w przypadku kobiet z rakiem piersi. Jak podkreślają eksperci – wysoka świadomość żywieniowa oraz regularne ćwiczenia mogą efektywnie zmniejszyć skalę tego problemu. Warto podkreślić, że zbilansowana dieta oraz systematyczna i umiarkowana aktywność fizyczna trwająca 30–60 min/dobę mają istotny wpływ na obniżenie ryzyka rozwoju guza nowotworowego piersi.
Otyłość a rak. W jaki sposób możemy zadbać o profilaktykę?
dr n. med. Naser Dib: Profilaktyka otyłości polega przede wszystkim na sumiennym przestrzeganiu wskazówek żywieniowych oraz dotyczących świadomego stylu życia. Warto rozważyć skorzystanie z nieodpłatnych konsultacji z dietetykiem w ramach POZ, który pomoże opracować profesjonalny plan działania. Podstawowe wskazówki to:
1. Każdego dnia staraj się jeść regularnie 5 posiłków, każdy dzień bezwzględnie należy rozpocząć od śniadania.
2. Postaraj się, aby Twoje codzienne posiłki były różnorodne tj. aby zawierały zarówno produkty pochodzenia zwierzęcego, jak i roślinnego.
3. Każdego dnia spożywaj produkty zbożowe oraz surowe warzywa i owoce.
4. Postaraj się, aby w Twoim jadłospisie znalazły się 2-3 porcje produktów mlecznych np. mleka, sera białego, jogurtów, kefirów.
5. Mięso spożywaj u umiarkowanych ilościach 3-4 razy w tygodniu. Wybieraj chude gatunki mięsa. W pozostałe dni planuj dania rybne i z wykorzystaniem nasion roślin strączkowych (soja, ciecierzyca, fasola).
6. Ogranicz ilość spożywanego tłuszczu zwierzęcego, zastąp je olejami roślinnymi lub oliwą z oliwek.
7. Nie dosalaj przygotowanych potraw.
8. Zachowaj umiar w jedzeniu słodyczy i cukru. Zamiast słodkości jedz więcej owoców i warzyw.
9. Nie zapominaj o płynach. Dorosły człowiek powinien wypijać min. 1.5 litra dziennie. Pij wodę.
10. Nie zapominaj o aktywności fizycznej, która korzystanie wpływa na stan zdrowia, zarówno fizycznego, jak i psychicznego. Pamiętaj, aby wysiłek fizyczny był dobrany do Twoich realnych możliwości – jeżeli zajdzie taka potrzeba, skonsultuj z lekarzem swój program ćwiczeń.
PRZEJDŹ DO: DIETA ANTYNOWOTWOROWA
Jakimi metodami dysponuje współczesna medycyna w kontekście leczenia otyłości? Jakie procedury stosuje się w ramach Państwa ośrodka?
dr n. med. Naser Dib: Istnieje wiele różnych metod nieinwazyjnego leczenia nadwagi i otyłości. Niestety zdarza się, że specjalistyczne diety i zwiększony wysiłek fizyczny nie są w stanie trwale pomóc w walce z otyłością. Dzieje się tak, gdyż po okresie zmniejszonej ilości przyjmowanych kalorii, pacjent powraca do dawnych nawyków żywieniowo – ruchowych. Skutkuje efektem powrotu do utraconej wagi, a nawet jej zwiększeniem. Szansą dla osób bezskutecznie walczących z nadwagą i otyłością są zabiegi chirurgiczne.
Połączenie operacyjnej ingerencji w organizm wraz z odpowiednio dostosowanym sposobem żywienia, aktywnością fizyczną i samodyscypliną oraz współpraca z kilkoma specjalistami (dietetyk, psychoterapeuta, chirurg) mogą pomóc pacjentowi w skutecznym powrocie do zdrowia.
Ogólne wskazania do chirurgicznego leczenia otyłości t otyłość III stopnia (BMI>40 kg/m2) i otyłość II stopnia (BMI>35 kg/m2) – jeżeli występują dodatkowe choroby związane z otyłością (cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, choroba wieńcowa, zespół obturacyjnego bezdechu sennego, ciężka choroba zwyrodnieniowa stawów). Zanim jednak rozpocznie się leczenie skrajnej otyłości z wykorzystaniem chirurgii bariatrycznej, należy zastosować postępowanie zachowawcze z wykorzystaniem diety i farmakoterapii. Dopiero po zakończonym leczeniu zachowawczym można przystąpić do leczenia chirurgicznego. Przed zastosowaniem leczenia chirurgicznego, pacjent jest zobowiązany do rozmowy z psychologiem, który oceni jego gotowość do radykalnych zmian w życiu. Pacjent musi zdawać sobie sprawę z nowych wymagań w zakresie ograniczenia jedzenia i wdrażania wielu zaleceń po operacji bariatrycznej.
Każdy pacjent onkologiczny, którego dotyczy problem otyłości powinien bezzwłocznie zgłosić się do dietetyka specjalisty zajmującego się leczeniem otyłości u pacjentów onkologicznych. Jest to najbardziej trafny wybór ze względu na to, że taki specjalista dietetyk często współpracuje z lekarzem onkologiem w celu wybrania najlepszego sposobu postępowania. We wszystkim należy się konsultować ze swoim lekarzem prowadzącym, który wskaże specjalistów, którzy będą z nim współpracowali dla osiągnięcia największego sukcesu, czyli całkowitego wyleczenia pacjenta.
ZOBACZ WIĘCEJ: CZYNNIKI RAKOTWÓRCZE