Onkologopedia stanowi połączenie dwóch dziedzin medycyny – onkologii i logopedii. To specjalność zajmująca się diagnozą i terapią logopedyczną pacjentów z objawami zaburzeń mowy – zniekształceń dźwiękowych, które wywołane są chorobą nowotworową lub zaburzeń wynikających z metod leczenia nowotworu: chirurgii, radioterapii, chemioterapii.
Terapia onkologopedyczna jest częścią pooperacyjnej rehabilitacji czynnościowej. To proces mający na celu przywrócenie utraconych umiejętności komunikacyjnych oraz poprawy jakości życia. Terapia dostosowana jest do potrzeb pacjenta, w zależności od rodzaju schorzeń oraz stopnia zaawansowania choroby.
– Moje doświadczenia onkologiczne związane są z różnorodnymi problemami w zakresie funkcji poznawczych oraz fonacji, które mogą wynikać z samej choroby, jak i ze sposobów leczenia. Często dochodzi do powstania zaburzeń mowy, trudności w połykaniu czy oddychaniu. Po okresie leczenia, pacjenci chcący zadbać o jakość swojego życia, mogą szukać pomocy u onkologopedy – wyjaśnia Monika Mikluszka.
Czym jest onkologopedia i jaką funkcję pełni w rehabilitacji logopedycznej pacjentów z chorobą nowotworową? Polecamy poradnik przygotowany we współpracy z ekspertem:
- Monika Mikluszka – onkologopeda, logopeda, nauczyciel emisji głosu. Absolwentka Wyższych Studiów Muzycznych na wydziale chóralistyki i studiów podyplomowych na kierunku „Logopedia z naurologedią” oraz „Logopedia z emisją głosu”.
Onkologopeda – kiedy warto rozważyć wizytę u specjalisty?
Onkologopeda zajmuje się diagnozowaniem i prowadzeniem terapii logopedycznej pacjentów zarówno w trakcie leczenia onkologicznego, jak i po jego zakończeniu.
Spotkanie z pacjentem zaczyna się możliwie szybko, często w drugiej dobie po operacji. Diagnoza opiera się na informacjach wynikających z oceny stanu pacjenta, analizie wyników badań specjalistycznych, badaniu logopedycznym, ocenie mowy oraz badaniu jakości głosu. Onkologopeda monitoruje zmiany w obrębie aparatu mowy przed, w czasie i po leczeniu onkologicznym.
- Konsultacja u onkologopedy jest szczególnie istotna, gdy choroba dotyczy obszarów związanych z mową, połykaniem, oddychaniem czy kontrolą mięśni twarzy, języka i gardła. Nowotwór w obrębie głowy, szyi, mózgu czy przełyku – może prowadzić do uszkodzenia struktur nerwowych odpowiedzialnych za te funkcje, co wiąże się z potrzebą rehabilitacji.
- Konsultacja onkologopedy przed rozpoczęciem leczenia onkologicznego może być bardzo pomocna, zwłaszcza jeżeli chodzi o przygotowanie do ewentualnych trudności z mową, połykaniem czy oddychaniem, które mogę wystąpić w wyniku leczenia. W takim przypadku onkologopeda może wykonać ocenę stanu wyjściowego mowy, głosu i połykania, co pozwoli monitorować zmiany w trakcie leczenia i dopasować odpowiednią terapię oraz przygotować pacjenta do możliwych zmian, które mogą nastąpić w wyniku operacji, radioterapii czy chemioterapii.
- W trakcie leczenia nowotworowego, zwłaszcza jeśli w wyniku leczenia (radioterapii, chemioterapii czy operacji) dochodzi do problemów z mową, połykaniem, oddychaniem lub innymi funkcjami związanymi z układem nerwowym, konsultacja z onkologopedą jest nieodzownym elementem. Po radioterapii głowy i szyi może wystąpić suchość w ustach, trudności w mówieniu, a także problemy z przełykaniem. Radioterapia może prowadzić do uszkodzenia tkanek jamy ustnej, gardła, krtani co prowadzi do problemów z mową.
- Po operacjach onkologicznych usunięcia guza w obrębie głowy, szyi, krtani, gardła, języka lub przełyku mogą wystąpić trudności w mowie lub połykaniu.
- Chemioterapia nie działa bezpośrednio na mięśnie odpowiedzialne za mowę i połykanie, ale jej efekty uboczne mogą wpłynąć na zdolność komunikowania się. Chemioterapia może wpłynąć na funkcjonowanie układu nerwowego, co prowadzi do problemów z koncentracją i komunikacją.
- Nowotwory w obrębie mózgu oraz ich leczenie może prowadzić do afazji (problemów z rozumieniem i tworzeniem mowy) oraz apraksji (trudności w prawidłowym artykułowaniu słów). Nowotwory w obrębie jamy ustnej, gardła, przełyku mogą powodować problemy z połykaniem, oddychaniem, trudności w utrzymaniu głosu na odpowiedniej wysokości.
Konsultacja z onkologopedą w trakcie lub po leczeniu onkologicznym jest kluczowym elementem rehabilitacji. Po zakończeniu leczenia onkologicznego może wystąpić szereg problemów związanych z funkcjami komunikacyjnymi, dlatego wsparcie onkologopedy jest niezbędne, aby odzyskać sprawność i jakość życia.
DOWIEDZ SIĘ WIĘCEJ: NOWOTWORY GŁOWY I SZYI
Rehabilitacja logopedyczna pacjentów onkologicznych – dla kogo?
Po leczeniu nowotworowym do onkologopedy powinny zgłosić się osoby, które doświadczyły jakichkolwiek trudności związanych z funkcjami mowy, połykania, oddychania czy innych aspektów komunikacyjnych, które mogły zostać uszkodzone w wyniku leczenia onkologicznego.
- Pacjenci po operacjach onkologicznych w obrębie głowy, szyi, gardła, jamy ustanej, krtani języka czy przełyku.
Jeśli operacja nowotworowa obejmowała obszary odpowiedzialne za mowę, połykanie, oddychanie lub inne funkcję związane z układem nerwowym, pacjent może doświadczyć trudności z artykulacją, chrypką lub problemami z oddechem.
- Pacjenci po radioterapii w obrębie głowy i szyi.
Radioterapia może prowadzić do xerostomii (suchości w ustach), dysfagii (trudności w połykaniu) bólu gardła, problemów z mówieniem.
- Pacjenci po leczeniu chemioterapią, którzy doświadczyli trudności w mówieniu, rozumieniu mowy, czy utrzymaniu koncentracji po leczeniu onkologicznym
- Pacjenci z uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego po leczeniu nowotworu mózgu, co może prowadzić do afazji (trudności w rozumieniu i tworzeniu mowy)
- Pacjenci po zabiegach chirurgicznych w obrębie mózgu lub struktur neurologicznych.
Jeśli leczenie onkologiczne dotyczyło obszarów mózgu odpowiedzialnych za mówienie, rozumienie, pamięć i koncentracje, pacjent może doświadczyć trudności z komunikowaniem się.
- Pacjenci z problemami oddychania po leczeniu nowotworowym
Leczenie nowotworowe w obrębie krtani, gardła, płuc może wpłynąć na zdolność prawidłowego oddychania, co z kolei może utrudniać swobodne mówienie. Mogą wystąpić problemy z chrypką czy produkcją głosu.
- Pacjenci, którzy zauważyli zmiany w głosie, artykulacji po leczeniu onkologicznym.
Jeśli po leczeniu onkologicznym pojawiły się jakiekolwiek zmiany w mowie, mowa stała się niewyraźna, występuje problem z fonacją, chrypką czy bólem podczas mówienia.
- Pacjenci z obniżonym nastojem lub stresem związanym z trudnościami komunikacyjnymi.
Leczenie onkologiczne może prowadzić do wyzwań nie tylko fizycznych, ale także i psychicznych. Problemy z mową, połykaniem mogą wpłynąć na jakość życia i samopoczucie pacjenta.
PRZECZYTAJ TAKŻE: REHABILITACJA ONKOLOGICZNA
Onkologopedia – dlaczego wczesna interwencja jest tak ważna?
Wczesna interwencja onkologopedyczna (przed, w trakcie czy po chorobie onkologicznej) jest niezwykle ważna, ponieważ pozwala na szybsze rozpoznanie problemów związanych z mową, połykaniem, oddychaniem, które mogą się pojawić w wyniku samej choroby jak i leczenia onkologicznego.
Szybsza reakcja specjalisty ma kluczowe znaczenie w minimalizowaniu skutków ubocznych leczenia i szybszym powrocie do pełnej sprawności funkcji komunikacyjnych. Wczesna rehabilitacja pozwala zminimalizować objawy, a także nauczyć pacjenta jak bezpiecznie komunikować się w trakcie leczenia.
Im szybciej pacjent zacznie ćwiczyć odpowiednie mechanizmy, tym mniejsze ryzyko, że zostaną utrwalone problemy takie jak nieraźna mowa, trudności z przełykaniem czy oddychaniem.
Jeśli u pacjenta wystąpi dysfagia, czyli problem z połykaniem może ona prowadzić do groźnych powikłań takich jak zadławienia czy aspiracja (wpadnie pokarmu do dróg oddechowych). Onkologopeda nauczy pacjenta bezpiecznych technik połykania oraz zastosuje ćwiczenia wzmacniające odpowiednie mięśnie. Wczesna rehabilitacja połykowa pomoże w nauce bezpiecznego połykania i uniknięciu tych problemów.
Wielu pacjentów po leczeniu onkologicznym zmaga się z trudnościami w komunikowaniu się zarówno z mową jak i zrozumieniem mowy. Wczesna rehabilitacja przyczynia się do szybszego odzyskania płynności mowy i zmniejszenia ryzyka trwałych deficytów.
Nowotwory w obrębie krtani, gardła, jamy ustnej czy płuc mogą wpłynąć na zdolność oddychania, a także zmienić jakoś głosu. Dzięki wczesnej interwencji można zastosować ćwiczenia oddechowe, które pomagają w normalizacji oddychania i w poprawie jakości głosu.
Problemy z mową, połykaniem i oddychaniem mogą znacząco pogorszyć jakość życia pacjenta prowadząc do poczucia izolacji i stresu. Terapia głosu pozwala na szybsze rozwiązanie problemów komunikacyjnych, co zwiększa pewność siebie, poprawia jego samopoczucie a także umożliwia pełniejsze uczestnictwo w życiu społecznym i zawodowym.
Wczesna rehabilitacja głosu znacząco zwiększa szansę na powrót do sprawności komunikacyjnej i motorycznej. Regularne ćwiczenia i terapia pomagają pacjentowi odzyskać umiejętność mówienia, bezpiecznego połykania czy kontrolowania oddechu.
Zbyt późna interwencja może utrudnić proces rehabilitacji, a w niektórych przypadkach prowadzić do nieodwracalnych zmian.
PRZECZYTAJ TAKŻE: FIZJOTERAPIA PACJENTÓW ONKOLOGICZNYCH
Jak przebiega rehabilitacja głosu u osób po leczeniu onkologicznym?
Rehabilitację zawsze poprzedza dokładna diagnoza foniatryczna i logopedyczna: badanie jakości głosu (chrypka, bezgłos, zmęczenie głosowe), ocena fonacji (produkcji dźwięku), ocena oddechu i jego wpływu na głos oraz analiza narządów mowy. Na tej podstawie logopeda opracowuje indywidualny plan terapii.
Ocena stanu głosu to pierwszy kluczowy etap procesu rehabilitacji głosu. Ma celu określenie jakie zmiany w funkcjonowaniu głosu wystąpiły na skutek nowotworu i jego leczenia oraz dobranie skutecznych metod terapii.
Onkologopeda przeprowadza szczegółowy wywiad z pacjentem:
- na temat rodzaju i lokalizacji nowotworu,
- jakie były zastosowane metody leczenia (chirurgia, radioterapia czy chemioterapia),
- obecne objawy (chrypka, bezgłos, ból podczas mówienia, szybkie męczenie głosu, suchość w jamie ustnej),
- czy pacjent ma trudności z połykaniem, oddechem, artykulacją,
- jaki wpływ mają problemy głosowe na codzienne życie (praca, relacje).
- jakie zastosowano dotąd metody formy terapii (jeżeli takie były).
Onkologopeda ocenia sprawność anatomiczną i funkcjonalną aparatu mowy: ruchomość języka, warg i żuchwy, napięcie i symetrie mięśni, obecność blizn pooperacyjnych, obrzęków, bolesności oraz jamy ustnej i gardła.
Rehabilitacja głosu u osób onkologicznych to proces terapeutyczny mający na celu przywrócenie funkcji głosowych, poprawę jakości głosu lub naukę alternatywnych metod komunikacji, szczególnie u pacjentów po leczeniu nowotworów w obrębie krtani, gardła, tchawicy czy jamy ustnej. Rehabilitacja polega na kompleksowej, indywidualnie dobranej terapii. Terapia właściwa to praca nad artykulacją i wyrazistością mowy. Obejmuje ćwiczenia mowy i języka (ćwiczenia leksykalne, gramatyczne, słuchowe) oraz ćwiczenia rytmizacji mowy i koordynacji oddechowo fonacyjnej.
Ćwiczenia oddechowo-fonacyjne są ważnym elementem rehabilitacji mowy i głosu. Wspomagają koordynację między oddechem a fonacją, wzmacniają mięśnie oddechowe i artykulacyjne, poprawiają efektywność mówienia a także regulują napięcie i zmęczenie głosowe. Ich celem jest przywrócenie prawidłowej koordynacji oddechu i głosu, utrwalenie prawidłowego toru oddechowego, zwiększenie siły głosu oraz jego nośności i wydłużenie frazy wydechowej potrzebnej do swobodnego mówienia.
Celem ćwiczeń emisyjnych osób onkologicznych jest:
- poprawa emisji głosu (sposobu jego wydobywania),
- odbudowa i poprawa funkcji głosowych,
- nauka ekonomicznej emisji głosu (wydawania dźwięku bez przeciążania aparatu głosowego),
- nauka mowy przełykowej (w przypadku laryngektomii) lub mowy tchawiczno-przełykowej (głos protezowy),
- zapobieganie powikłaniom czyli zmniejszenie napięcia mięśniowego w obrębie szyi i obręczy barkowej,
- zapobieganie zaniku mięśni zaangażowanych w artykulację, fonację
- poprawa jakości życia czyli ułatwienie funkcjonowania w społeczeństwie.
Po operacjach w obrębie jamy ustnej, języka czy żuchwy – rehabilitacja koncentruje się na artykulacji, ćwiczeniach ruchomości języka, warg, żuchwy, koordynacji mowy co pomaga w uzyskaniu wyraźnej i zrozumiałej mowy.
W przypadku braku możliwości uzyskania głosu – wdraża się komunikację wspomagającą, np: gesty, aplikację do komunikacji, tablice komunikacyjne, pisanie.
Rehabilitacja głosu to także wsparcie emocjonalne oraz edukacja rodziny pacjenta onkologicznego, ponieważ bliscy odgrywają istotną rolę w procesie rehabilitacji i adaptacji pacjenta do zmian wynikających z choroby oraz jej leczenia.
PRZEJDŹ DO: LECZENIE WSPOMAGAJĄCE
