Choroby nowotworowe stanowią wyzwanie dla zdrowia publicznego w XXI wieku, jednak ich opisy można odnaleźć już w starożytnych tekstach dotyczących medycyny i sposobów leczenia chorób. Jednocześnie etiologia chorób nowotworowych była przedmiotem dociekań starożytnych lekarzy, którzy opierali swe diagnozy zarówno na ocenie stanu pacjentów jak i na filozoficznym i holistycznym postrzeganiu zdrowia.
W tym kontekście nie sposób pominąć sformułowanej około 400 roku p. n. e. przez Hipokratesa z Kos humoralnej teorii rozwoju chorób. Zakładała ona, że utrzymanie zdrowia zależne jest od wzajemnej harmonii czterech płynów nazywanych humorami: krwi, flegmy oraz żółtej i czarnej żółci, a wszelkie zaburzenia tej kruchej równowagi przyczyniają się do rozwoju chorób. Teoria humoralna wiązała rozwój raka z nadmiarem czarnej żółci, a sama nazwa choroby wywodzi się od greckiego słowa καρκινος oznaczającego raka lub kraba, które używane było pierwotnie wyłącznie dla opisania zmian obserwowanych na piersi, które w zaawansowanych stadiach swym kształtem przypominały tego właśnie skorupiaka.
Termin ten został w późniejszych wiekach wprowadzony do języka łacińskiego przez rzymskiego lekarza Aulusa Korneliusza Celsusa, a kolejny spośród wielkich lekarzy antycznego świata, Klaudiusz Galenus jako pierwszy użył greckiego słowa ὄγκος (oncos) dla opisu guzów rozwijających się w przebiegu chorób nowotworowych.
Pierwsze, niejednokrotnie oparte na magii i ludowych wierzeniach metody leczenia zmian nowotworowych opracowano w średniowiecznej Europie. Wśród stosowanych terapii wymienić można chirurgiczne usuwanie i przyżeganie małych guzów (warto pamiętać, że w owym czasie chirurgia nie była postrzegana jako dział medycyny), miejscowe aplikacje pasty z dodatkiem arsenu, proszku z kraba czy stosowanie wszelakich amuletów, zarówno pogańskich jak i odwołujących się do tradycji chrześcijańskiej.
Jednocześnie z uwagi na obowiązujący aż do początku XVI wieku zakaz przeprowadzania badań sekcyjnych, których wykonywanie piętnowane było przez Kościół Katolicki, nowotwory narządów wewnętrznych pozostawały słabo poznane. Odkrycia naukowe XVII wieku, w tym wynalezienie w 1683 roku przez Antoniego van Leeuwenhoeka mikroskopu umożliwiło obserwację komórek, rewolucjonizując świat nauki.
Przełomem w rozwoju wiedzy dotyczącej nowotworów były obserwacje poczynione w latach 40-tych XIX wieku przez niemieckiego higienistę i patologa Rudolfa Virchowa, który opisał komórki rakowe jako w pełni autonomiczne, wywodzące się ze zdrowych komórek i przypominające komórki w tkance, z której powstały.
Pierwszy w historii przypadek raka stercza (raka prostaty) ujawniono podczas operacji przeprowadzonej w 1817 przez doktora George’a Langstaff’a. Trzydzieści sześć lat później rak prostaty został potwierdzony w badaniu histologiczny wykonanym John’a Adams’a w The Royal London Hospital, który w opisie określił raka prostaty jako „chorobę występującą bardzo rzadko”.
Epidemiologia raka prostaty
Chociaż powstały w 1853 roku opis histopatologiczny przyczynił się do rozwoju badań dotyczących raka gruczołu krokowego, spostrzeżenie Adams’a dotyczące częstości występowania tej choroby interpretować można wyłącznie jako doniesienie z obszaru historii medycyny. Obecnie bowiem wśród mężczyzn rak prostaty jest drugim po raku płuc najczęściej rozpoznawanym nowotworem oraz piątą najczęstszą przyczyną zgonów związanych z chorobami onkologicznymi.
W minionej dekadzie w większości krajów zaobserwowano wzrost liczby pacjentów zmagających się z rakiem gruczołu krokowego, a zwiększona rozpoznawalność jest bezpośrednio związana z wprowadzoną w 1986 roku metodą diagnostyczną opierającą się na oznaczeniu stężenia swoistego antygenu sterczowego (PSA).
Polska zaliczana jest do krajów o dużej dynamice zapadalności na raka prostaty, a w roku 2020 standaryzowany współczynnik zapadalności wynosił 38,7 w przeliczeniu na 100 tys. mężczyzn. Jednocześnie dzięki dostępności badań laboratoryjnych i wysokiej świadomości lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej w większości przypadków rokowania są relatywnie dobre.
W tym miejscu warto zaznaczyć, że wykrycie raka gruczołu krokowego w stadium in situ i wdrożenie odpowiedniego leczenia wiąże się z wysokim, sięgającym nawet 97% współczynnikiem 5-letniej przeżywalności pacjentów. Niestety jednak szacuje się, że u około 5% mężczyzn rak stercza wykrywany jest w zaawansowanym stadium z obecnymi (niekiedy mnogimi) przerzutami odległymi, a w kolejnych 15% nowo rozpoznanych przypadków stwierdza się występowanie przerzutów miejscowo-regionalnych, co istotnie obniża współczynnik przeżywalności 5-letniej jedynie do około 30%.
Analiza danych epidemiologicznych pozwala nasuwa oczywisty wniosek, że dostępność badań profilaktycznych, w tym oznaczenia stężenia PSA umożliwia wykrycie raka gruczołu krokowego we wczesnym stadium, a przez to bezpośrednio wpływa na rokowania i przeżywalność pacjentów.
Sprawdź: e-Pakiet badań na prostatę (pakiet zawiera badanie PSA)
PSA – antygen swoisty dla stercza (prostaty)
Badanie prostaty z krwi polega na pomiarze stężenia PSA. Swoisty antygen sterczowy, czyli PSA jest glikoproteiną (białkiem, do którego za pomocą wiązań glikozydowych połączone są cząsteczki sacharydów) wytwarzanym przez komórki nabłonka gruczołowego prostaty.
Zarówno w przypadku obecności zmian nowotworowych jak i nieonkologicznych schorzeń gruczołu krokowego takich jak: łagodny przerost czy zapalenie prostaty, dochodzi do zwiększonego wydzielania antygenu, prowadzącym do wzrostu stężenia PSA we krwi.
Czym jest badanie PSA?
Nieocenionym narzędziem diagnostycznym umożliwiającym wczesne wykrycie raka gruczołu krokowego jest oznaczające stężenie swoistego antygenu sterczowego we krwi. Badanie PSA wykonywane jest zarówno w programach przesiewowych jak i u mężczyzn chorujących na raka prostaty w celu oceny progresji choroby.
Oznaczenie poziomu PSA zalecane jest także w przypadku nawracających dolegliwości układu moczowo-płciowego, takie jak: bolesne lub częste oddawanie moczu, obecność krwi w moczu lub nasieniu oraz ból odczuwany w obrębie miednicy i/lub pleców, które mogą być oznaką rozwijającego się schorzenia gruczołu krokowego. Badanie to jest bezpiecznym dla pacjenta oraz czułym narzędziem diagnostycznym pozwalającym na wczesne wykrycie chorób gruczołu krokwiowego, w tym także raka, a jego wykonanie nie wymaga od pacjenta specjalnego przygotowania poza ogólnymi zalecaniami dotyczącymi pobierania materiału do badań laboratoryjnych.
Zakres prawidłowego stężenia PSA we krwi zależny jest od wieku pacjentów. W przypadku mężczyzn pomiędzy 40-tym a 50-tym rokiem życia za normę uznaje się wyniki poniżej 2,5 , podczas gdy u pacjentów powyżej 70-tego roku życia jako prawidłowe uznaje się stężenie PSA poniżej 6,5 .
Podwyższony poziom PSA może wskazywać na rozwijające się schorzenia gruczołu krokowego takie jak łagodny przerost, stany zapalne czy obecność zmiany nowotworowej. W tym miejscu jednak należy wyjaśnić, że wzrost stężenia antygenu sterczowego we krwi nie musi być świadczyć o rozwijającej się choroby onkologicznej. Zwiększony poziom PSA spowodowany może być wieloma czynnikami taki jak np.: ostre zatrzymanie moczu i stany zapalne w obrębie układu moczowo-płciowego, aktywność seksualna, forsowny wysiłek fizyczny (m.in. długa jazda na rowerze) oraz czynniki jatrogenne (biopsja prostaty, przezodbytnicze badanie ultrasonograficzne i badanie per rectum.
Dlatego też każdorazowo interpretacji wyniku badania powinien dokonać lekarz uwzględniając wiek i historię zdrowotną pacjenta.
PSA – Pytania i odpowiedzi
- Badanie PSA – co to za badanie?
Badanie PSA ma na celu oznaczenie stężenia wydzielanego przez komórki nabłonka gruczołowego prostaty swoistego antygenu sterczowego. Jest ono bezpiecznym dla pacjenta oraz czułym narzędziem diagnostycznym wykorzystywanym w diagnostyce chorób gruczołu krokowego.
- Badanie PSA a rak prostaty
Podwyższony poziom PSA może być spowodowany zarówno rozwijającymi się łagodnymi schorzeniami gruczołu krokowego jak również obecnością zmiany nowotworowej. Ponadto wzrost stężenia antygenu sterczowego we krwi mogą spowodować czynniki infekcyjne i zapalne, związane ze stylem życia (jak np. aktywność seksualna czy podejmowany forsowny wysiłek fizyczny) jak również czynniki jatrogenne, związane z niektórymi procedurami medycznymi. Nie zawsze więc podwyższone poziom PSA jest oznaką rozwijającej się zmiany nowotworowej, a interpretacji wyniku badania każdorazowo powinien dokonać lekarz uwzględniając wiek i historię zdrowotną pacjenta.
- Jak przygotować się do badania PSA?
Oznaczenie stężenia PSA we krwi nie wymaga specjalnego przygotowania poza ogólnymi zalecaniami dotyczącymi pobierania materiału do badań laboratoryjnych. Najlepiej aby na badanie zgłosić się na czczo (lub co najmniej 8 godzin od poprzedniego posiłku), a przed pobraniem krwi zrezygnować z palenia wyrobów tytoniowych. Na dwa dni przed planowanym pobraniem materiału należy unikać spożywania alkoholu, forsownego wysiłku fizycznego oraz współżycia, gdyż podczas tych aktywności dochodzi do ucisku gruczołu krokowego, w wyniku czego dochodzi do zwiększonego wydzielania antygenu sterczowego, co w istotny sposób ogranicza wartość diagnostyczną uzyskanych wyników
- Badanie krwi na prostatę, które powinien wykonać każdy mężczyzna 40+
Wszyscy mężczyźni po 40-tym roku życia, nawet jeśli w ich wywiadzie rodzinnym nie występują przypadki raka stercza powinni wykonywać regularne badania profilaktyczne. Wartościowym, czułym i bezpiecznym dla pacjenta badaniem jest oznaczenie stężenia swoistego antygenu sterczowego (PSA) we krwi. Badanie to połączone z konsultacją i badaniem urologicznym powinno być wykonywane co roku.
- Prawidłowy poziom PSA
Zakres prawidłowego stężenia PSA we krwi zależny jest od wieku pacjentów. W przypadku mężczyzn pomiędzy 40-tym a 50-tym rokiem życia za normę uznaje się wyniki poniżej 2,5 , u panów wieku od 50-ciu do 60-ciu lat norma wzrasta do 3,5 , a w wieku od 60-ciu do 70-ciu lat – do 4,5 . U najstarszych pacjentów powyżej 70-tego roku życia jako prawidłowe uznaje się stężenie PSA poniżej 6,5 . Należy pamiętać, że interpretacji wyniku badania każdorazowo powinien dokonać lekarz uwzględniając wiek i historię zdrowotną pacjenta.
DIAGNOSTYKA DLA ZWROTNIKRAKA.PL
ARTYKUŁ SPONSOROWANY
AUTOR:
Dr n. o zdrowiu Piotr Choręza – absolwent biotechnologii Śląskiego Uniwersytetu Medycznego. Ukończył również studia podyplomowe na kierunku „Prawo ochrony zdrowia” oraz studia doktoranckie na Wydziale Opieki Zdrowotnej Śląskiego Uniwersytetu Medycznego.
BIBLIOGRAFIA:
McAleer S. A history of cancer and its treatment: Presidential Address to the Ulster Medical Society. 7th October 2021. Ulster Med J 2022; 91 (3): 124-129
Ilic D, Djulbegovic M, Jung JH, et al. Prostate cancer screening with prostate-specific antigen (PSA) test: a systematic review and meta-analysis. BMJ 2018; 362: k3519. doi: 10.1136/bmj.k3519.
Ghabili K, Tosoian JJ, Schaeffer EM, et al. The History of Prostate Cancer From Antiquity: Review of Paleopathological Studies. Urology 2016; 97: 8-12. doi: 10.1016/j.urology.2016.08.032.
Denmeade SR, Isaacs JT. A history of prostate cancer treatment. Nat Rev Cancer 2002; 2 (5): 389-396. doi: 10.1038/nrc801
Mandal A. Cancer history. link: https://www.news-medical.net/health/Cancer-History.aspx [dpstęp: 26.01.2025]
American Cancer Society. Understanding What Cancer Is: Ancient Times to Present link: https://www.cancer.org/cancer/understanding-cancer/history-of-cancer/what-is-cancer.html [dostęp: 26.01.2025]
National Cancer Institute. Prostate-Specific Antigen (PSA) Test. link: https://www.cancer.gov/types/prostate/psa-fact-sheet [dostęp: 26.01.2025]
PRZEJDŹ DO: MARKERY NOWOTWOROWE