Markery nowotworowe – rodzaje i zastosowanie w onkologii

Markery nowotworowe zwane również znacznikami nowotworowymi, to różne substancje (antygeny, białka, hormony, enzymy), których stężenie w przypadku rozwoju w organizmie nowotworu złośliwego – znacznie częściej niż u zdrowego człowieka – przekracza wartości normy. Markery rakowe są obecne we krwi, moczu lub wycinkach tkanek. Mogą być wytwarzane zarówno przez zbuntowane komórki nowotworowe, jak i zdrowe komórki, które w ten sposób reagują na proces choroby w organizmie.

Markery nowotworowe pozwalają na wykrycie i zidentyfikowanie w płynach ustrojowych kilkudziesięciu substancji białkowych, które są wytwarzane przez komórki nowotworowe. Nazywa się je ogólnie markerami nowotworowymi i mogą one być stosowane w diagnostyce onkologicznej.

Wsparcie merytoryczne przy artykule – lek. Małgorzata Osmola, specjalistka onkologii klinicznej oraz doktorantka realizującą polsko-francuski doktorat w tematyce nowotworów przewodu pokarmowego. Pracowała w Polsce, Francji i Rwandzie. Aktualnie pracuje w Mazowieckim Szpitalu Onkologicznym w Warszawie. Jest prezeską Fundacji Polki w Medycynie.

Co to są markery nowotworowe?

Choć poszukiwania specyficznych znaczników w płynach ustrojowych organizmu obciążonego zmianą nowotworową sięgają wielu lat, to istotny postęp w tej dziedzinie dokonał się w dzięki wprowadzeniu nowoczesnych metod diagnostycznych raka.

– Markery nowotworowe to cząsteczki wytwarzane przez komórki nowotworowe. Oznaczamy je w gabinetach onkologicznych, w procesie diagnostyki choroby, gdy nie wiemy z jaką chorobą mamy do czynienia. Markery w połączeniu z badaniami obrazowymi i histopatologicznymi, mogą pomóc w postawieniu diagnozy. Ważną informacją jest to, że nigdy na podstawie samych podwyższonych markerów nie stawiamy diagnozy. Ponadto markery pozwalają w niektórych przypadkach monitorować postęp leczenia – obok tomografii komputerowej markery nowotworowe „podpowiadają nam” jak zachowuje się choroba, czy reaguje na leczenie, czy nie – wyjaśnia lek. Małgorzata Osmola, specjalistka onkologii klinicznej.

Inne ważne zastosowanie markerów to ocena pod kątem nawrotu. W niektórych chorobach np. w raku jądra rutynowo oznacza się markery, aby wykryć wznowę nowotworu po zakończeniu leczenia.

ZOBACZ: DIAGNOSTYKA ONKOLOGICZNA

Markery nowotworowe – zastosowanie

Jak podkreślają eksperci – markerów nowotworowych nie zaleca się oznaczać rutynowo i obecnie nie ma wytycznych, które sugerowałyby zasadność ich oznaczania u wszystkich chorych bez objawów chorobowych wskazujących na obecność nowotworu. Choć regularne badania laboratoryjne są pomocne w wykrywaniu wielu chorób na wczesnym etapie i stanowią fundament czujność onkologicznej, to nie należy utożsamiać ich z samodzielnym pomiarem markerów nowotworowych.

Warto pamiętać, iż prawidłowe stężenie markera nie wyklucza nowotworu złośliwego, a umiarkowanie podwyższone stężenie markera nowotworowego może wystąpić w chorobach nienowotworowych. Wartość markerów nowotworowych w onkologii polega na ocenie ich stężenia w określonych odstępach czasu i tych samych warunkach – ocenia się więc nie pojedynczy wynik, a raczej trend.

Oprócz wykorzystania markerów w wykrywaniu i rozpoznawaniu nowotworów, znaczniki znalazły zastosowanie również w ocenie stopnia zaawansowania klinicznego chorób nowotworowych (stężenie markera zależy od stopnia rozległości procesu nowotworowego w organizmie), a także do precyzyjnego określenia topografii guza.

Dzięki markerom nowotworowym możliwe jest monitorowanie przebiegu procesu chorobowego i skuteczności leczenia onkologicznego, a także wczesne wykrywanie wznów i przerzutów.

Oznaczanie stężenia niektórych markerów nowotworowych jest przydatne w ocenie skuteczności zastosowanego leczenia, prognozowaniu i monitorowaniu chorych po terapii. Zakłada się, że jeżeli stężenie markera 4-6 tygodni po operacji ulega obniżeniu lub mieści się w normie, to guz nowotworowy został najprawdopodobniej usunięty w całości.

Podobnie zachowuje się stężenie markerów po leczeniu chemioterapią lub radioterapią – wzrost markera po leczeniu może oznaczać brak skuteczności terapii lub wznowę procesu chorobowego.

PRZEJDŹ DO: BADANIA GENETYCZNE NA RAKA

Czy podwyższony poziom markerów oznacza chorobę nowotworową?

Oznaczenie jednego markera w celu wykrycia choroby nowotworowej – to „marzenie” każdego Pacjenta i specjalisty. W praktyce do postawienia diagnozy nie wystarczy tylko jedno badanie.

– Markery nowotworowe to metody „niedoskonałe”, towarzystwa naukowe nie zalecają ich jako badań profilaktycznych. Wiadomo, każdy lekarz/lekarka czy pacjent/pacjentka chciał*by, aby istniały „magiczne” testy z krwi pozwalające wykryć wszystkie nowotwory we wczesnym stadium. Niestety, obecnie takich badań nie ma i musimy się zadowolić „klasycznymi” badaniami przesiewowymi – komentuje lek. Małgorzata Osmola.

I podkreśla:

– Ujemny marker nowotworowy NIE MÓWI NAM O TYM, że choroby nie ma. Dodatni marker nowotworowy NIE MÓWI NAM O TYM, że choroba jest. 

W badaniu odnośnie markera Ca 15.3 (marker raka piersi), czułość oceny wykrycia nawrotu raka piersi oceniana była na 30%. Co oznacza, że tylko u 3/10 chorych osób wykryto chorobę, która de facto już tam była.

– Pozytywne wyniki markerów to zmora gabinetów onkologicznych, w których „młoda zdrowa osoba” oznaczyła sobie takie markery chcąc zadbać o swoje zdrowie. Markery wyszły nieznacznie podwyższone i trzeba rozkręcać całą diagnostykę, często długotrwałą i stresującą, która nie przynosi żadnych konkluzji – tłumaczy ekspertka. 

SPRAWDŹ: MORFOLOGIA KRWI OBWODOWEJ

Rodzaje markerów nowotworowych

Markerów nowotworowych jest wiele, ale tylko niektóre z nich są specyficzne dla konkretnych rodzajów nowotworów.

– Trzeba pamiętać, że nie każdy nowotwór „wydziela” marker. Przykładowo w przypadku chorych z rozpoznaniem raka jajnika, podwyższony marker będziemy obserwować u połowy chorych we wczesnym stadium i około 90% w zaawansowanym stadium – komentuje lek. Małgorzata Osmola.

• CA-125 (Cancer Antigen 125) – rak jajnika
• CA 15-3 (Cancer Antigen 15-3) – rak piersi – uwaga na niską czułość markera.
• CA 19-9 (Cancer Antigen 19-9) – rak trzustki, rak dróg żółciowych
• CEA (Antygen karcynoembrionalny) – rak jelita grubego. Podwyższony również u palaczy.
• PSA (Antygen swoisty dla prostaty) – rak prostaty. Inne możliwe przyczyny wzrostu: Łagodny przerost prostaty, zapalenie prostaty (zazwyczaj obserwuje się nieznaczne podwyższenie markera.
• AFP (Alfa-fetoproteina) – rak wątroby (wątrobowokomórkowy), nowotwory zarodkowe jądra. Inne możliwe przyczyny wzrostu: marskość wątroby, zapalenie wątroby, stosowane leki
• hCG (Gonadotropina kosmówkowa) – nowotwory zarodkowe (np. nowotwór zarodkowy jądra, ciążowa choroba trofoblastyczna).
• SCC (Antygen raka płaskonabłonkowego) – rak płaskonabłonkowy szyjki macicy, płuc, głowy i szyi
• LDH (Dehydrogenaza mleczanowa) – wiele typów nowotworów, w tym chłoniaki, białaczki, rak nerki
• Beta-2 mikroglobulina (B2M) – nowotwory hematologiczne w tym szpiczak mnogi, przewlekła białaczka limfocytowa
• Kalcytonina – rak rdzeniasty tarczycy
• CgA (Chromogranina A) – nowotwory neuroendokrynne

Markery rakowe – czy zawsze są wiarygodne?

W diagnostyce onkologicznej markery nowotworowe wykorzystywane są głównie pomocniczo. Wynika to z faktu, że nie wyróżniają się one 100-procentową czułością. Co ważne, nie zapewniają również swoistości diagnostycznej – nie jest tak, że stwierdza się je wyłącznie u osób z nowotworem. Jak podkreślają eksperci:

• Komórki nowotworowe, mimo że posiadają zdolność do produkcji markerów, to nie zawsze uwalniają je do krążenia, stąd u pewnego odsetka chorych na raka stężenia markerów mogą być w normie.
• W rozsianej chorobie nowotworowej mogą być podwyższone stężenia wielu markerów nowotworowych, także tych, które nie są charakterystyczne dla odpowiedniej lokalizacji.
• W interpretacji wyników należy zawsze uwzględniać poprzedni wynik stężenia.
• W trakcie chemioterapii i radioterapii może dochodzić do przejściowego wzrostu stężeń markerów nowotworowych na skutek rozpadu masy guza i wydzieleniu ich do krwioobiegu, co może być przyczyną zafałszowanego wyniku.
• Po zakończeniu leczenia narastające stężenie markera nowotworowego, nawet w granicach wartości prawidłowej, może już sygnalizować wznowę procesu nowotworowego. Wzrost stężeń często poprzedza objawy kliniczne choroby.
• Ze względu na brak standaryzacji metod, oznaczenia markerów nowotworowych powinny być wykonywane zestawami od tego samego producenta.

POLECAMY: KALENDARZ BADAŃ PROFILAKTYCZNYCH