Osoby będące nosicielami określonych wadliwych genów są obciążone ryzykiem zachorowania na nowotwór kilka lub kilkanaście razy większym niż inni. Poradnictwo i badania genetyczne na raka pozwalają na wczesne zdiagnozowanie potencjalnego pacjenta, uprzedzenie rozwoju choroby nowotworowej oraz zastosowanie odpowiednich procedur prewencji i profilaktyki antyrakowej. Jeśli u danej osoby poddanej badaniu genetycznemu stwierdzono zwiększoną predyspozycję genetyczną do rozwoju nowotworów złośliwych, to powinna ona zostać objęta szczególną opieką i obserwacją onkologiczną.
Na czym polegają badania genetyczne na raka, kto powinien je wykonać, jakie są rodzaje testów nowotworowych oraz co zrobić z wynikiem przeprowadzonego badania genetycznego na raka wyjaśnia mgr inż. Kinga Humińska – Diagnosta Laboratoryjny z Centrum Badań DNA w Poznaniu.
Onkogenetyka – badania
Ludzki genom składa się z 23 par chromosomów, które zawierają około 23 000 genów. Każdy z nas dziedziczy dwie kopie większości genów, jedną kopię od matki i jedną od ojca. Wyjątek stanowią geny położone na tzw. chromosomach płci X i Y. To właśnie dlatego często posiadamy wiele cech charakterystycznych podobnych do obojga rodziców.
Poprawność informacji zawartej w DNA decyduje o naszym życiu, rozwoju chorób, podatności na zachorowanie, reakcji na leki (farmakogenomika) czy wreszcie o szansie na uzyskanie zdrowego potomstwa. Wśród genów odziedziczonych po rodzicach mogą znaleźć się takie, które predysponują nas do zwiększonego ryzyka zachorowania na nowotwór złośliwy.
Szacuje się, że każdy człowiek jest nosicielem około 10 mutacji, które mogą warunkować jedną z ponad 7 tys. chorób genetycznych.
Mutacje w naszym kodzie genetycznym (DNA) mogą być przyczyną powstania różnych chorób genetycznych. Dzieje się tak, ponieważ uszkodzony gen koduje wadliwą informację genetyczną, co powoduje przekazanie wadliwej „instrukcji” naszemu organizmowi. Specjalistyczne testy i badania genetyczne na raka są najlepszym sposobem na sprawdzenie poprawności swojej sekwencji DNA i wykrycie ryzyka wystąpienia chorób nowotworowych uwarunkowanych genetycznie.
Badanie genetyczne na raka
Badanie genetyczne na raka jest testem służącym sprawdzeniu poprawności naszej informacji genetycznej. To test, w którym przy użyciu metod laboratoryjnych można wykryć odziedziczone od rodziców zmiany genetyczne (mutacje, polimorfizmy) występujące w chromosomach, genach, czy białkach badanej osoby.
Test genetyczny polega na analizie sekwencji materiału genetycznego DNA celem poszukiwania zmian mogących wpłynąć na rozwój schorzeń genetycznych, w tym nowotworów. Badany jest materiał genetyczny (DNA), którego uzyskuje się z komórek krwi lub z wymazu z jamy ustnej.
ZOBACZ: CZY RAK JEST DZIEDZICZNY
Na czym polegają badania genetyczne na raka?
W kontekście testów i badań genetycznych na raka najwięcej mówi się o genach BRCA1 i BRCA2 odpowiedzialnych za zwiększone ryzyko zachorowania na raka piersi. Są to dwa różne geny, których produkty białkowe wchodzą w skład systemu naprawczego komórki. Kodowane przez nie białka naprawiają uszkodzenia DNA powstające w naszych komórkach. Jeżeli dojdzie do uszkodzenia tych genów, przebieg procesów naprawczych ulega zaburzeniu.
Warto podkreślić, że każdy z nas ma w sobie geny BRCA1 i BRCA2. U jednej osoby jest w tych genach jakaś zmiana, a u innej jej nie ma. Dodatkowo niektóre z tych zmian nie wywierają żadnego efektu (polimorfizm).
Nie każda mutacja jest groźna dla zdrowia i życia. Dlatego tak ważne jest, aby wynik badania genetycznego na raka wręczył i omówił genetyk.
Jeśli widzi on wynik testu, może poinformować pacjenta czy dana zmiana jest patologiczna i predysponuje do zwiększonego ryzyka zachorowania na nowotwór czy też jest niegroźna i nie ma znaczenia klinicznego.
Czy warto zrobić badania genetyczne na raka?
Mutacje mające szkodliwy efekt na zdrowie mogą znacząco zwiększyć prawdopodobieństwo rozwoju choroby onkologicznej. Około 5-10% wszystkich chorób nowotworowych jest dziedzicznych, czyli przekazywanych z pokolenia na pokolenie.
Szacuje się, że dziedziczny rak piersi dotyczy w Polsce miliona kobiet. Zwiększonym ryzykiem zachorowania na raka jelita grubego obarczony jest również około milion Polaków. Natomiast zwiększoną skłonność do rozwoju raka płuca ma aż kilka milionów osób.
Przeciętna Polka obarczona jest 6-procentowym ryzykiem zachorowania na raka piersi i około 2-procentowym ryzykiem rozwoju raka jajnika. U kobiet mających w swoich genach mutację BRCA1 ryzyko choroby jest nawet 10 razy większe i sięga aż 80%. Dlatego tak ważne jest określenie nosicielstwa zmiany genetycznej, która zwiększa ryzyko wystąpienia choroby nowotworowej.
Czynniki dziedziczne raka
Nowotwory występujące w rodzinie sugerują cechy dziedziczności gdy:
- Chorują osoby młode
- U jednej osoby występuje wiele nowotworów
- Rak pojawia się w obu z organów występujących parami ( np. obustronny rak piersi) lub występuje wieloogniskowo (wieloogniskowy rak nerki)
- Jeden typ nowotworu występuje u bliskich krewnych (np. rak piersi u matki, córki i sióstr)
- Nowotwór występuje w wielu pokoleniach danej rodziny
- W rodzinie pojawiają się nowotwory rzadkie takie jak: retinoblastoma, rak nadnercza, czerniak oka, rak dwunastnicy, rak jajnika z komórek ziarnistych
- Rak występuje nietypowo – np. rak piersi u mężczyzn
- Rak ma nietypową biologię np. rak rdzeniasty tarczycy
- Rzadkie nowotwory powiązane są z wadą genetyczną np. Guz Wilmsa i zaburzenia moczowo-płciowe
- Występują w populacjach etnicznych lub geograficznych znanych z wysokiego ryzyka pojawienia się nowotworów dziedzicznych
Mutacje rakowe genów
Wiedza o rodzaju posiadanych mutacji ułatwia lekarzom podjęcie decyzji w kwestii odpowiedniego doboru leczenia terapeutycznego. Znanych jest coraz więcej mutacji i polimorfizmów (zmian nukleotydowych występujących w materiale genetycznym DNA), będących przyczyną rozwoju nowotworów dziedzicznych (przekazywanych z pokolenia na pokolenie). Takie mutacje mogą zwiększać ryzyko rozwoju nowotworu poprzez wpływ na różnorodne szlaki metaboliczne, zależnie od funkcji danego genu. Mutacje występujące w genach kontrolujących wzrost komórki i naprawę uszkodzonego DNA są wysoce prawdopodobnie związane ze zwiększonym ryzykiem rozwoju nowotworu.
Badania genetyczne na raka wykonywane są często celem sprawdzenia, czy osoba niewykazująca objawów choroby nowotworowej odziedziczyła mutację predysponującą do rozwoju schorzenia występującego w jej rodzinie. Testy te wykrywają zazwyczaj wyłącznie jedno lub kilka uszkodzeń w określonym genie. Tak rutynowo stosowana diagnostyka molekularna obejmująca wyłącznie kilka mutacji pojedynczych genów jest skuteczna w momencie, gdy w rodzinie występuje mutacja dziedziczna.
W niektórych rodzinach, pomimo wykonania jednego lub kilku testów genetycznych na raka nie udaje się wykryć uszkodzenia w żadnym z badanych genów. W takich przypadkach poszukiwanie czynnika sprawczego/predysponującego do nowotworu, wiąże się często z długim i kosztownym procesem diagnostycznym.
Dlaczego tak się dzieje? Otóż w powstawanie nowotworów zaangażowany jest nie jeden, lecz wiele genów. Znajomość tych genów, a w szczególności ich wad pozwala zapobiegać zachorowaniu ich nosicieli, a przede wszystkim członków rodzin szczególnie obciążonych skłonnością do nowotworów.
Jakie są rodzaje badań genetycznych na raka?
Współczesna medycyna dysponuje testami na wiele rodzajów nowotworów. Jednak mimo, iż ludzki genom został w pełni zsekwencjonowany, to nadal wszystkiego nie wiemy. Nie znamy wszystkich genów, mutacji oraz układów w jakich te mutacje muszą wystąpić w połączeniu z innymi czynnikami zewnętrznymi (np. dieta, palenie papierosów, nadmierna ekspozycja na światło słoneczne), aby nowotwór wystąpił.
Większość chorób nowotworowych jest efektem współdziałania genów i środowiska w którym żyjemy. Ważny jest nasz styl życia, to jak się odżywiamy i czy jesteśmy narażeni na trwałą ekspozycję na czynniki rakotwórcze.
Markery rakowe
Obecnie, dzięki niezwykle dynamicznemu rozwojowi biologii molekularnej, możliwe jest wykonanie screeningu ponad kilku tysięcy zmian nukleotydowych w jednym teście (tzw. panele nowotworowe). Takie rozbudowane badania genetyczne na raka oparte są o najnowszą technologię – sekwencjonowanie nowej generacji (ang. Next Generation Sequencing – NGS), które umożliwia sekwencjonowanie z dokładnością wyższą niż 99,9% dla pojedynczej zasady. Jest to skuteczność nieosiągalna dla żadnej innej metody laboratoryjnej i zapewnia szybszą oraz bardziej skuteczną diagnozę niż kiedykolwiek wcześnie.
Osoba wykonująca takie badanie uzyskuje pełną informację o obecności zmian nukleotydowych skorelowanych z rozwojem różnych nowotworów. Wspomniane panele nowotworowe określane jako „Panel 170 PLUS„, dzięki zastosowaniu technologii NGS, analizują sekwencję ponad 170 genów, o których wiadomo z klinicznych baz danych oraz publikacji naukowych, iż są powiązane z rozwojem ściśle określonych chorób. Jednoczesna analiza całych sekwencji kodujących wielu genów, jest krokiem milowym w rozwoju dzisiejszej diagnostyki nowotworów.
Wykonanie pełnego panelu nowotworowego u osób cierpiących na schorzenia o nieznanej etiologii, może pomóc w wykryciu czynnika sprawczego nowotworu, ułatwiając tym samym postawienie odpowiedniej diagnozy i wprowadzenie odpowiedniego leczenia onkologicznego.
Badania genetyczne na raka tego typu, pozwalają również ocenić, czy krewni pacjenta (rodzice, dzieci lub rodzeństwo) są nosicielami zmiany genetycznej, co pozwala na objęcie ich w razie potrzeby obserwacją i profilaktyką przeciwnowotworową. Chociaż oszacowanie ryzyka wystąpienia nowotworu jest możliwe także bez badania genetycznego, to wynik takiego testu (informacja o rodzaju mutacji) może pomóc lekarzowi w podjęciu ważnych decyzji dotyczących rodzaju postępowania terapeutycznego i wprowadzenia wczesnej, efektywnej profilaktyki.
Należy podkreślić iż szybka i skuteczna diagnoza choroby nowotworowej jest podstawą skutecznej walki z nowotworem. Odpowiednio wcześnie wykryte choroby nowotworowe są w znacznym stopniu całkowicie wyleczalne.
Kto powinien zrobić badania genetyczne na raka?
Każdy z nas powinien dobrze znać historię zdrowotną swojej rodziny oraz chorób, które się w niej pojawiały. Jeżeli dwóch, lub trzech członków rodziny chorowało na taki sam nowotwór, można mieć uzasadnione podejrzenia, że w tej rodzinie krążą geny odpowiedzialne za zwiększone ryzyko rozwoju nowotworu.
Przeprowadzenie badań genetycznych na raka powinny rozważyć szczególnie te osoby, których członkowie rodziny zachorowali na raka w młodszym wieku (poniżej 50 roku życia).
Młody wiek zachorowania pacjenta na nowotwór, może budzić podejrzenia, że jest to rak o charakterze dziedzicznym.
Kto należy do grupy o zwiększonym lub wysokim ryzyku raka?
- w przypadku raka piersi istotną rolę odgrywa rodowód, czyli występowanie raków piersi i raka jajnika wśród krewnych (np. u matki, siostry, babci) oraz wiek zachorowań – nowotwory uwarunkowane genetycznie częściej dotykają osoby młodsze, czyli przed 50 rokiem życia;
- w przypadku raka jelita grubego pod uwagę brane są także informacje rodowodowe – występowanie nowotworów jelita grubego i raka trzonu macicy w rodzinie oraz zmiany kliniczne takie jak polipowatość (występowanie licznych polipów w jelicie grubym pacjenta). Jeżeli w rodzinie danej osoby wystąpił rak jelita grubego, to warto aby wykonała ona badanie genetyczne na raka pod kątem zwiększonego ryzyka zachorowania. Nawet jeśli nie znajdzie się ewidentnych predyspozycji do rozwoju tego nowotworu, to wskazane jest np. odżywianie się dietą bogatą w błonnik. Nie należy też dopuszczać do stanów zapalnych nabłonka jelitowego;
- w kontekście raka prostaty jeszcze do niedawna brane były pod uwagę tylko uwarunkowania rodowodowe. W tej chwili medycyna dysponuje testami na co najmniej pięć genów podwyższonego ryzyka zachorowania na raka prostaty, które są charakterystyczne dla polskiej populacji. Wskaźnikiem ryzyka jest więc historia przypadków zachorowań w rodzinie oaz wynik testów DNA.
Test na predyspozycje do rozwoju danego schorzenia wykonuje się tylko raz w życiu. Wynik badania genetycznego na raka jest niezmienny, niezależnie w którym momencie życia zostanie wykonane badanie. Wyjątek stanowią mutacje somatyczne, które dotyczą wyłącznie tkanki nowotworowej i nie są dziedziczne.
Narodowy Fundusz Zdrowia refunduje badanie genetyczne na raka u kobiet, u których w rodzinie wystąpił chociaż jeden rak jajnika albo piersi. Finansowanie tej procedury jest jednak ograniczone. Dodatkowo, w blisko połowie przypadków, wadliwą mutację genu BRCA1 wykrywa się podczas testów genetycznych u kobiet, u których nikt z krewnych nie chorował dotąd na raka piersi czy jajnika, a mutacja w rodzinie krąży.
Obecnie do wykonania badania genetycznego na raka w ramach NFZ potrzebne jest skierowanie. Może je wystawić lekarz rodzinny lub każdy inny specjalista. Niezależnie od możliwości wykonania refundowanych testów genetycznych na raka, badania genetyczne można zrealizować także na własną rękę. Ważne jest jednak, aby wybrać zaufany, sprawdzony i profesjonalny ośrodek naukowo-diagnostyczny.
Panele nowotworowe
- osób, które nie chorowały na nowotwór, ale które chcą świadomie kształtować swój styl życia i wiedzieć, czy mają zwiększone ryzyko zachorowania na raka i w związku z tym powinny unikać dodatkowych niekorzystnych czynników środowiskowych oraz wykonywać odpowiednie badania profilaktyczne;
- osób, które zachorowały na nowotwór i chciałyby wiedzieć, czy choroba wynika z predyspozycji genetycznej, która może być również przekazana potomstwu;
- zdrowych członków rodzin osób o zwiększonym ryzyku nowotworu, u których występują zachorowania na nowotwory, jednak rutynowo wykonywane testy nie wykrywają mutacji predysponujących do rozwoju schorzenia;
- do osób, które chorowały na nowotwór i chcą wiedzieć, czy posiadają predyspozycje do rozwoju kolejnego niezależnego nowotworu, a tym samym ułatwić lekarzowi dobór odpowiedniej terapii.
Dodatkowo, wystąpienie zachorowania na jeden nowotwór nie wyklucza ryzyka zachorowania na kolejny niezależny nowotwór. Może on wystąpić w tym samym lub innym narządzie, nawet jeśli poprzednie leczenie zakończyło się sukcesem. Ponadto wynik badania genetycznego u chorej osoby dostarczy istotnych informacji członkom jej rodziny.
Badania genetyczne – profilaktyka raka
Nosicielstwo mutacji skorelowanej z rozwojem nowotworu nie jest jednoznaczne z zachorowaniem! Świadczy jedynie o zwiększonym prawdopodobieństwie rozwoju danego schorzenia. Ryzyko zachorowania na raka można zredukować utrzymując zdrowy tryb życia. Szczególnie ważne jest zachowanie prawidłowej masy ciała, zażywanie regularnej aktywności fizycznej, zdrowej diety antyrakowej oraz unikanie używek, takich jak papierosy czy alkohol.
Należy pamiętać, iż osoby będące nosicielami mutacji powinny podlegać odpowiednio częstym badaniom profilaktycznym. Dzięki temu możliwe jest wykrycie zmiany nowotworowej na wczesnym etapie. Leczenie chorego z nowotworem we wczesnym stadium zaawansowania jest znacznie bardziej efektywne i mniej uciążliwe dla samego pacjenta (np. nowotwór ograniczony jedynie do polipa jelita grubego może zostać usunięty w czasie rutynowej, profilaktycznej kolonoskopii).
W przypadku profilaktyki raka piersi, duże znaczenie ma podejście do antykoncepcji (kobiety z BRCA1 przed 25 rokiem życia powinny zrezygnować z hormonalnych pigułek antykoncepcyjnych, natomiast dla kobiet po 35 roku życia przyjmowanie tabletek jest korzystne dla zdrowia), karmienia piersią (szacuje się, że u kobiet z mutacją BRCA1 rok karmienia piersią obniża ryzyko raka piersi nawet o połowę), czy też przeprowadzenie profilaktycznej mastektomii piersi czy usunięcie jajników i jajowodów.
W przypadku osób pochodzących z rodziny z zespołem Lyncha (dziedziczny rak jelita grubego niezwiązany z polipowatością, nosicielstwo mutacji MSH1 i MSH2), już od 25 roku życia zaleca się przeprowadzanie kolonoskopii co dwa lata. Natomiast u niemal wszystkich osób cierpiących na polipowatość gruczolakowatą, która nie jest leczona, prędzej czy później rozwija się rak jelita grubego. Jak podkreślają eksperci, dzięki profilaktycznemu usunięciu jelita grubego życie chorych wydłuża się średnio o 15 lat.
W kontekście raka prostaty w przypadku pacjentów z grup wysokiego ryzyka (u nosicieli wadliwych genów, m.in. CHEK2, mbs1) korzystne może być regularne oznaczanie poziomu markera nowotworowego PSA – wskaźnika zwiększonego ryzyka raka prostaty.
Podsumowując, uzyskanie wiedzy o predyspozycji genetycznej do zachorowania musi wiązać się z wprowadzeniem właściwej profilaktyki przeciwnowotworowej i czujnej obserwacji pacjenta. Osoba obarczona wysokim ryzykiem rozwoju raka uwarunkowanego genetycznie powinna zostać poddana monitorowaniu i regularnym badaniom diagnostycznym.
Wynik badania genetycznego na raka powinien być zawsze konsultowany przez lekarza specjalistę z zakresu genetyki klinicznej, posiadającego doświadczenie w poradnictwie onkogenetycznym. Do prawidłowej interpretacji wyniku niezbędny jest wywiad kliniczny oraz rodzinny pacjenta.
Odpowiednia profilaktyka kliniczna opracowywana jest indywidualnie na podstawie dokumentacji medycznej i wyników badań oraz wywiadu rodzinnego pod kątem występowania chorób nowotworowych. Zalecenia profilaktyczne mogą dotyczyć np. częstości wykonywania badań diagnostycznych takich jak mammografia, kolonoskopia i USG piersi czy też braku lub obecności przeciwwskazań do stosowania antykoncepcji hormonalnej i hormonalnej terapii zastępczej.
Rak w dzisiejszych czasach nie musi być wyrokiem!
PRZEJDŹ DO: ONKOGENETYKA
Czy badanie genetyczne może wykryć istniejącego raka u pacjenta o którym sam pacjent by nawet nie wiedział że istnieje,gdyż np.nowotwór byłby w początkowej fazie choroby i silnych objawów by nie było?