Szacuje się, że w około 5-10% przypadków chorób nowotworowych problem dotyczy nie tylko osoby chorującej na raka, lecz także całej rodziny i osób spokrewnionych z pacjentem. Są to rodziny, w których ze względu na dziedziczną predyspozycję u niektórych osób występuje zwiększone – powyżej populacyjnego, ryzyko rozwoju określonych typów nowotworów, podczas gdy inni członkowie tych rodzin mają ryzyko zachorowania na nowotwory na poziomie ryzyka populacyjnego.
Jak tłumaczy dr Joanna Placzke, onkolog z Europejskiego Centrum Zdrowia w Otwocku: –Zmiany genetyczne zwiększające ryzyko pojawienia się nowotworu mogą być dziedziczone od rodziców, gdy są obecne w komórkach rozrodczych. Komórki rozrodcze dają początek nowemu organizmowi i jeśli niosą ze sobą mutację w genach, to mutacja ta będzie obecna również w komórkach nowo powstałego organizmu. Istotną rolę w opiece i szeroko rozumianej profilaktyce onkologicznej powinna odgrywać identyfikacja rodzin podwyższonego ryzyka oraz umiejętność skierowania ich do właściwego specjalisty w celu objęcia opieką.
Nowotwory mogą występować jako:
– dziedziczne predyspozycje (około 5-10% wszystkich nowotworów). Są to rzadkie zachorowania na nowotwory, które spełniają kryteria rodowodowo-kliniczne (liczba chorych, stopień pokrewieństwa między chorymi, wiek zachorowania). Ryzyko zachorowań na nowotwory w rodzinach z dziedziczną predyspozycją jest duże.
– zachorowania rodzinne (około 15%) – częstsze niż predyspozycje dziedziczne. Stanowią agregację nowotworów w rodzinie, czyli kulminację zachorowań na nowotwory w rodzinie. Nie spełniają jednak kryteriów rozpoznania dziedzicznych predyspozycji (np. wiek pojawienia się objawów choroby jest późny). Mogą być uwarunkowane wielogenowo lub wieloczynnikowo. Ryzyko powtórzenia zachorowania w takiej rodzinie jest średnie lub małe.
– zachorowania sporadyczne (75-80% zachorowań na wszystkie nowotwory) – są to najczęstsze zachorowania. Ich etiologia jest nieznana: rola czynników środowiskowych (np. dym tytoniowy, alkohol, nadmierne nasłonecznienie, styl życia i inne), możliwy wpływ czynników genetycznych (indywidualna wrażliwość na działanie czynników środowiskowych, zmienność genetyczna). Ryzyko ponownego wystąpienia nowotworu w rodzinie jest na poziomie ryzyka populacyjnego (czyli nie jest zwiększone).
BADANIA I PORADNICTWO GENETYCZNE. TESTY W ONKOGENETYCE
Testy genetyczne na raka są badaniami bezpiecznymi, wykonuje się je zazwyczaj z krwi obwodowej uzyskanej od pacjenta. Pozytywny wynik umożliwia wprowadzenie odpowiedniej profilaktyki, a związku z tym wczesne wykrycie nowotworu, objęcie poradnictwem, diagnostyką i profilaktyką całej rodziny, a także określenie podstaw genetycznych nowotworu, co może wpływać na zastosowanie i dobór odpowiedniego leczenia. Wykonanie każdego testu w genetyce onkologicznej wymaga świadomej zgody pacjenta. Przed wykonaniem badań oraz po opracowaniu wyników testów genetycznych każdy pacjent powinien mieć zaoferowaną możliwość skorzystania z profesjonalnej i specjalistycznej porady genetycznej. W przypadku znalezienia mutacji u poszczególnych osób w danej rodzinie i jej wykluczenia u innych członków rodziny, badanie genetyczne powinno być wykonane standardowo z dwóch niezależnych pobrań krwi.
Jak tłumaczy dr Joanna Placzke, onkolog z Europejskiego Centrum Zdrowia w Otwocku: –Testy genetyczne pomagają określić czy dany członek rodziny obciążony wywiadem rodzinnego/dziedzicznego występowania nowotworu ma mutację odpowiedzialną za jego występowanie. Co ważne, odnalezienie takiej mutacji nie zawsze wiąże się z pewnością zachorowania na nowotwór. Mutacja występująca dziedzicznie jedynie predysponuje do rozwoju raka i zwiększa ryzyko zachorowania. Nie każdy jej nosiciel musi zachorować, a wpływają na to różne czynniki. Zagadnienia te szczegółowo omawiają z pacjentami lekarze w ramach poradnictwa genetycznego.
zobacz film: Badania genetyczne w Europejskim Centrum Zdrowia Otwock – „Bądź Zdrów”
RODZAJE TESTÓW GENETYCZNYCH W ONKOLOGII
Onkogenetyczne testy objawowe: wykonywane u osób chorych na nowotwór, gdy ustalono podejrzenie/rozpoznanie dziedzicznej predyspozycji;
Testy przedobjawowe: wykonywane u osób zdrowych w rodzinach ze zwiększonym ryzykiem zachorowania na nowotwór;
Onkogenetyczne testy predykcyjne (przepowiadające) – wykonywane u osób zdrowych w celu oceny zwiększonej podatności na zachorowanie na nowotwór;
Testy genetyczne – wykonywane na tkankach nowotworowych, pozwalają ocenić charakterystykę molekularną nowotworu, klasyfikację i dobór odpowiedniego leku (tzw. terapii celowanej molekularnie).
Pacjent chorujący na nowotwór chcący wykonać badanie genetyczne powinien zwrócić się z prośbą o poradę do swojego lekarza onkologa, który po wstępnej analizie określi ryzyko dziedzicznego charakteru choroby i wystawi skierowanie do poradni genetycznej. Osoby zdrowe chcące skonsultować się w tym temacie również powinny zarejestrować się do onkologicznej poradni genetycznej. Istnieje możliwość wykonywania poszczególnych testów genetycznych również komercyjnie, bez niezbędnego skierowania. Bardzo ważne jest jednak, aby wynik testu genetycznego był wydawany i interpretowany przez lekarza udzielającego porady genetycznej.
Dla przykładu, w Europejskim Centrum Zdrowia w Otwocku wykonywane są następujące badania w kierunku dziedzicznego występowania:
- Raka piersi i raka jajnika: BRCA1, CHEK2, NBS1 , BRCA2, CHEK2 multipleks , CHEK2 del5395
- Raka prostaty : HOXB13 G84E, RS 188140481
- Zespołu Lyncha: MSH2, MLH1, MSH, ; nowotwory związane z tymi mutacjami to także: rak jelita grubego, endometrium, jajnika, miedniczki nerkowej, trzustki, nowotwory jelita cienkiego, wątroby i dróg żółciowych, mózgu, żołądka, rak piersi
- Zespołu rodzinnej polipowatości gruczołowej: APC – nowotwory związane z tą mutacją to także: rak jelita grubego, nowotwory jelita cienkiego, mózgu, żołądka, kości, skóry
Komercyjnie można wykonać również nowoczesne testy:
- Test 4Kscore – dla pacjentów zdrowych chcących określić ryzyko zachorowania na agresywnego raka prostaty; dla mężczyzn z podniesionym stężeniem PSA w celu podjęcia decyzji o biopsji i o konieczności dalszej diagnostyki; jako ocena ryzyka obecności u danego mężczyzny choroby o wysokiej agresywności, wymagającej dalszej diagnostyki i leczenia; jako ocena ryzyka pojawienia się przerzutów odległych w ciągu 20 lat. Test z krwi obwodowej mężczyzny.
- Test EndoPredict – dla pacjentek z już zdiagnozowanym rakiem piersi w celu podjęcia decyzji terapeutycznych o zastosowaniu leczenia hormonalnego lub chemicznego; test oceniający ryzyko pojawienia się przerzutów w przypadku zastosowania tylko leczenia hormonalnego u pacjentek chorych na raka piersi z dodatnimi receptorami estrogenowymi i ujemnym receptorem H Test pobierany jest z archiwalnej tkanki guza – z tzw. ”bloczka parafinowego”, który został po biopsji lub operacji.
PORADNICTWO GENETYCZNE W ONKOLOGII
Poradnictwo onkogenetyczne należy rozumieć jako niedyrektywny proces diagnostyczno-prognostyczny zawierający elementy postępowania zapobiegawczego i terapeutycznego, w czasie którego pacjenci oraz ich krewni z agregacjami nowotworów w rodzinie lub dziedzicznymi predyspozycjami do zachorowania na nowotwory są informowani o wszystkich aspektach związanych z podejrzeniem, rozpoznaniem i wystąpieniem danej agregacji (czyli kulminacji zachorowań na nowotwory w rodzinie) lub predyspozycji do zachorowania na nowotwór.
Zdaniem dr Joanny Placzke, onkologa z Europejskiego Centrum Zdrowia w Otwocku: –Poradnictwo genetyczne to dziedzina medycyny zajmująca się miedzy innymi określaniem ryzyka zachorowania na nowotwory dziedziczne i ryzyka dziedziczenia nowotworów. Poradnictwo genetyczne ma celu pomóc nam zrozumieć wpływ genetyki na ryzyko zachorowania na raka oraz dostosować się do medycznych, psychologicznych i rodzinnych uwarunkowań tego wpływu. Poradnictwo genetyczne jest wskazane przy zalecaniu badań genetycznych i niezbędne przy ich interpretacji.
Kandydatem do poradnictwa genetycznego i oceny ryzyka zachorowania na nowotwory dziedziczne jest osoba, która zachorowała na raka lub/i w jej rodzinie występują zachorowania na nowotwory.
Poradnictwo genetyczne obejmuje:
- Zebranie wywiadu i tworzenie rodowodu (analiza dokumentacji medycznej, wywiad dotyczący rodzaju stosowanej diety, warunków życia, narażenia na działanie czynników szkodliwych, ocena liczby stwierdzonych nowotworów w rodzinie, umiejscowienie ognisk pierwotnych, analiza wieku osób chorych, u których wystąpił nowotwór, wiek w chwil zgonu)
- Prawidłowe rozpoznanie
- Diagnostyka – ocena wskazań do przeprowadzenia badań genetycznych, wybór i omówienie właściwego testu genetycznego (wykonanie każdego testu genetycznego wymaga świadomej zgody pacjenta).
- Ocena ryzyka wystąpienia nowotworu u danej osoby i innych członków rodziny
- Omówienie sposobu właściwego zapobiegania i możliwości wczesnego wykrycia nowotworów (profilaktyka)
- Odpowiedzi na pytania, wsparcie w procesie decyzyjnym.
„DZIEDZICZNE NOWOTWORY” – NAJCZĘSTSZE PREDYSPOZYCJE DO NOWOTWORÓW
Nowotwory występujące w rodzinie sugerują cechy dziedziczności gdy:
- Chorują osoby młode
- U jednej osoby występuje wiele nowotworów
- Rak pojawia się w obu z organów występujących parami ( np. obustronny rak piersi) lub występuje wieloogniskowo (wieloogniskowy rak nerki)
- Jeden typ nowotworu występuje u bliskich krewnych (np. rak piersi u matki, córki i sióstr)
- Nowotwór występuje w wielu pokoleniach danej rodziny
- W rodzinie pojawiają się nowotwory rzadkie takie jak: retinoblastoma, rak nadnercza, czerniak oka, rak dwunastnicy, rak jajnika z komórek ziarnistych
- Rak występuje nietypowo – np. rak piersi u mężczyzn
- Rak ma nietypową biologię np. rak rdzeniasty tarczycy
- Rzadkie nowotwory powiązane są z wadą genetyczną np. Guz Wilmsa i zaburzenia moczowo-płciowe
- Występują w populacjach etnicznych lub geograficznych znanych z wysokiego ryzyka pojawienia się nowotworów dziedzicznych
DZIEDZICZNY RAK PIERSI I RAK JAJNIKA
Około 10-15% raków piersi u kobiet i 20-30% raków piersi u mężczyzn oraz 13-17% raków jajnika jest uwarunkowanych mutacją germinalną w jednym z genów dziedzicznej predyspozycji do nowotworów. Geny wysokiej predyspozycji do raka piersi, które niosą ponad 5-krotne zwiększenie ryzyka zachorowania to: BRCA1 i BRCA2, TP-53, PTEN, CDH1, geny średniej penetracji (CHEK2,STK1,ATM,NBN,BRIP1 i PALB2.
W przypadku raka jajnika duże ryzyko pojawienia się choroby związane jest z mutacjami w genach: BRCA1 i BRCA2 , MLH1, MSH2, MSH6, PMS2 i EPCAM.
Stwierdzenie wśród krewnych 3 zachorowań na raka piersi i/lub raka jajnika w dowolnym wieku stanowi kryterium rozpoznania dziedzicznego raka piersi/jajnika.
Duże prawdopodobieństwo dziedzicznego raka piersi i jajnika wstępuje w sytuacji: stwierdzenia dwóch przypadków raka piersi lub raka jajnika u krewnych pierwszego stopnia lub drugiego stopnia , wystąpienia raka piersi przed 40 rokiem życia, wystąpienia choroby u mężczyzny, w przypadku obustronnego raka piersi, typ histopatologiczny: rdzeniasty bądź atypowy rdzeniasty, ujemny status receptorowy.
W kontekście postępowania profilaktycznego u kobiet z dużym ryzykiem zachorowania na raka piersi i/lub raka jajnika możliwe jest zastosowanie profilaktyki pierwotnej (chirurgiczna – obustronna adneksektomia i mastektomia profilaktyczna; farmakologiczna – stosowanie selektywnych modulatorów receptorów estrogenowych: tamoksifen, raloksifen) oraz profilaktyki wtórnej (od 18 roku życia samobadanie piersi raz w miesiącu, od 25 roku życia, co 6 miesięcy – badanie piersi przez lekarza, badania obrazowe piersi (naprzemiennie mammografia/MRI i USG jako badanie uzupełniające raz na 12 miesięcy, od 35 r.ż. oznaczenie markera Ca-125 w surowicy krwi, USG przez pochwowe)
POLIPOWATOŚĆ JELITA GRUBEGO
Około 1% raków jelita grubego powstaje na podłożu polipowatości. Polipy gruczolakowa te mogą pojawić się jeszcze w wieku dziecięcym. Do zezłośliwienia dochodzi najczęściej w 3. i 4. dekadzie życia. Ryzyko rozwoju nowotworu złośliwego jest niemalże 100%.
Do głównego kryterium rodowodowo-klinicznego rozpoznania rodzinnej polipowatości gruczolakowa tej (FAP) zalicza się: ponad 100 (a często tysiące) polipów gruczolakowatych stwierdzanych w jelicie grubym przed 40 r.ż. (polipy zaczynają pojawiać się w wieku dziecięcym i nastoletnim, ok. 40 r.ż. penetracja jest całkowita); < 100 polipów gruczolakowa tych oraz krewny z rozpoznanym FAP.
W Polsce w ramach diagnostyki usługowej dostępne są badania genów: APC, MUTYH, STK11.
Schemat postępowania profilaktycznego w rodzinach z dużą predyspozycją do nowotworów (rodzinna gruczolakowa ta polipowatość) rozważa się wykonanie całkowitej kolektomii (profilaktyka pierwotna), a w kontekście profilaktyki wtórnej (sigmoidoskopia co 12 miesięcy od 12 r.ż.; w razie stwierdzenia polipów – kolonoskopia, a do czasu przeprowadzenia zabiegu usunięcia jelita grubego endoskopia górnego odcinka przewodu pokarmowego)
ZESPÓŁ LI-FRAUMENI
Jest to rzadko występujący zespół predyspozycji do nowotworów, dziedziczony autosomalnie dominująco.
U podłoża genetycznego zespołu Li-Fraumeni znajduje się mutacja terminalna genu TP53 (75% przypadków rozpoznanego zespołu). Około 7-20% przypadków spowodowanych jest mutacją powstałą de Novo (nieobciążony wywiad rodzinny). Do cech klinicznych zalicza się młody wiek wystąpienia pierwszych zmian nowotworowych (średnio 25 rok życia), często zachorowania u dzieci , nastolatków, zmiany nowotworowe wieloogniskowe i obustronne.
Spektrum nowotworów w zespole Li-Fraumeni: mięsak tkanek miękkich, kostniakomięsak, rak piersi, nowotwór złośliwy mózgu, rak kory nadnerczy, inne.
Diagnostyka genetyczna obejmuje sekwencjonowanie regionu kodującego genu TP53 (eksony 2-11), analiza genu TP53 z użyciem metody MLPA.
Profilaktyka opiera się głównie na regularnym wykonywaniu badań profilaktycznych i obrazowych, zwiększonej czujności onkologicznej wyrażającej się natychmiastowym kontaktem z lekarzem w przypadku niepokojących symptomów oraz prowadzeniem zdrowego trybu życia.
DZIEDZICZNY RAK ŻOŁĄDKA
Cechy przemawiające za rozpoznaniem dziedzicznego raka żołądka to młody wiek zachorowania, obecność nowotworów żołądka u krewnych 1 stopnia, typ histologiczny – rak rozlany. Dziedziczna postać raka żołądka występuję u 3-5% wszystkich zachorowań na ten typ nowotworu. Rodzinna postać raka żołądka obejmuje natomiast ok. 10% wszystkich zachorowań.
Diagnostyka genetyczna opiera się na sekwencjonowaniu genu CDH1, w przypadku niewykrycia mutacji – analiza genu CDH1 z wykorzystaniem metody MLPA.
Profilaktyka: endoskopia z biopsją śluzówki żołądka co 6-12 miesięcy, poczynając od 25 roku życia, gastrektomia do rozważenia u nosicieli mutacji w genie CDH1, profilaktyczne badanie piersi u kobiet raz w roku, począwszy od 35 r.ż. i chemoprewencja tamoksifenem.
PORADNICTWO GENETYCZNE I ONKOGENETYKA. DZIEDZICZNE PREDYSPOZYCJE DO NOWOTWORÓW, opracował Jarosław Gośliński, redaktor naczelny portalu zwrotnikraka.pl.
Zobacz więcej:
Pod red. A.Stembalska, K.Pesz, M.M. Sąsiadek, Onkogenetyka, teoria i praktyka kliniczna, Wrocław 2015.
Pod red. J. Lubiński, Genetyka kliniczna nowotworów, 2012;
www.ecz-otwock.pl/293/genetyka-onkologiczna