Mutacje genowe – prezentujemy fragment książki Rak piersi. Między ryzykiem a szansą, autorstwa chirurga onkologa dr. Dariusza Michalika i dr n. hum. Ewy Sławińskiej. Premiera przewodnika po świecie leczenia raka piersi, wydanego nakładem wydawnictwa BookEdit, odbyła się w lipcu 2022 roku.
Więcej informacji na temat poradnika Rak piersi. Między ryzykiem a szansą TUTAJ. Publikacja jest dostępna w sprzedaży w największych polskich księgarniach stacjonarnych i internetowych.
Śródtytuły pochodzą od redakcji.
Mutacje genowe – rodzaje
Trzeba odróżnić dwie rzeczy: mutacje genowe, które dziedziczymy i mutacje genowe, które powstają w naszym organizmie. Kiedy możemy podejrzewać u siebie odziedziczoną mutację genu? Wtedy kiedy występuje nagromadzenie przypadków raka piersi i raka jajnika wśród krewnych pierwszego i drugiego stopnia. Jeśli na przykład babcia miała raka jajnika, jej siostra – raka piersi, jedna z jej córek – również raka piersi, a druga – raka jajnika, wtedy ryzyko, że wnuczka jest nosicielką mutacji BRCA1 lub BRCA2, jest bardzo wysokie. Ryzyko podnosi zachorowanie na raka piersi u matki przed czterdziestym rokiem życia, zachorowanie na raka trójujemnego piersi albo zachorowanie na raka obu piersi – w tym wypadku na każdy typ raka. Nie ma znaczenia, czy to jest linia żeńska, czy męska. Istotnym czynnikiem ryzyka jest też zachorowanie na raka piersi u ojca. Jest bardzo wiele typów nowotworów złośliwych piersi. Na ogół raki uwarunkowane genetycznie (spowodowane mutacjami odziedziczonymi) nie są hormonozależne, a te wywołane czynnikami środowiskowymi (tzw. sporadyczne) są hormonozależne.
Ostatecznej oceny prawdopodobieństwa zaburzeń odziedziczonych po przodkach dokonuje genetyk, który na podstawie wywiadu przeprowadza analizę rodowodową i zleca odpowiednie badania genetyczne. W poradnictwie genetycznym osoba zainteresowana najpierw omawia zachorowania w rodzinie: rodziców, dziadków i innych członków rodziny.
Sam fakt istnienia mutacji wcale nie oznacza, że człowiek zachoruje na raka piersi. Jeśli jest mutacja, to u niektórych osób jednocześnie mogą występować czynniki genetyczne zmniejszające ryzyko, dlatego prawdopodobieństwo zachorowania na raka piersi w przypadku mutacji BRCA1 i BRCA2 waha się w szerokich granicach od około czterdziestu do osiemdziesięciu procent.
Jak powstają mutacje w genach?
Gen jest informacją, która koduje produkcję białek. Jeśli mamy dany gen i w organizmie jest potrzebne białko, wówczas włącza się mechanizm odczytu. Można to porównać do przepisu na jakąś potrawę. Mam ochotę na chili con carne, ale nie pamiętam, jakie składniki trzeba dodać, więc biorę przepis. Jeśli przepis jest dobry, uzyskam to, co chcę. Jeśli w przepisie zawarta jest błędna informacja, bo ktoś rozlał kawę i zamazały się litery albo zrobił psikusa i coś usunął, to wyprodukuję z tego przepisu coś, co nie będzie przypominało tej potrawy.
Mogą być różne rodzaje błędów. Jeśli do przepisu wkradł się błąd nieistotny (np. zamiast połowy łyżki soli wpisano jedną czwartą łyżki soli), to mogę tego nawet nie zauważyć. Mutacja genowa, czyli zmiana, nie zawsze musi być czymś złym. Wręcz przeciwnie – część mutacji jest korzystna. Ich powstanie może sprawić, że dany gen będzie działał lepiej niż normalnie. Można to porównać do sytuacji, kiedy ktoś próbuje moją potrawę (zrobioną według błędnego przepisu) i mówi: „To jest coś wspaniałego! Rewelacja”. Na czym jeszcze może polegać błąd w zapisie? Część przepisu może odpaść albo zostać wyrwana (jest to tzw. delecja). Mutacja może też polegać na przestawieniu tekstu albo zwielokrotnieniu jakiegoś składnika (tzw. amplifikacja) – na przykład jeśli ktoś dopisze dwa zera i zamiast łyżki oliwy w przepisie będzie sto łyżek.
Określenie „mutacja w genach BRCA1 i BRCA2” tak naprawdę niewiele znaczy. Nie każda zmiana w tekście powoduje, że jest on nieczytelny. Wszystko zależy od tego, w jakim miejscu i w jakim zakresie dojdzie do defektu. Są sprawy fundamentalne: jeśli nie dodam głównego składnika, czyli wołowiny, przepis na chili con carne będzie bezwartościowy. Wyprodukujemy z niego coś zupełnie innego. Możliwości zmian w genach BRCA1 i BRCA2 jest bardzo wiele, ale niebezpieczne są tylko mutacje patogenne, bo one mogą mieć znaczenie kluczowe i spowodować zachorowanie na raka, a w przypadku przepisu – mogą sprawić, że przygotujemy potrawę, która nie będzie nadawała się do zjedzenia. Może być też tak, że mamy bardzo skomplikowany przepis: dwie strony tekstu. Brakuje nam jakiegoś fragmentu, ale w nieistotnej jego części i nie wpłynie to na efekt – potrawa będzie smakowała tak samo.
Każda zmiana w tekście może mieć różne znaczenie, większe lub mniejsze. W rutynowych badaniach genetycznych nie analizuje się całego genu, tylko wybrane miejsca. Genetyk rutynowo nie bada wszystkich wariantów mutacji, tylko te najczęstsze. Można to porównać do sytuacji, kiedy szukamy jakiegoś przedmiotu. Jeśli chcemy wyjść z domu i mamy mało czasu, a nie możemy znaleźć na przykład kluczy, to nie będziemy od razu przeszukiwali całego mieszkania, tylko najpierw sprawdzimy w najbardziej prawdopodobnych miejscach (w przypadku genów są to tzw. mutacje założycielskie). Dopiero jeśli nie znajdziemy w tych miejscach, będziemy szukali dalej i dalej. A może nie warto szukać? Może lepiej wziąć klucze zapasowe? Przenosząc to na badania genetyczne – prawdopodobieństwo znalezienia mutacji w tych genach może być zbyt małe, żeby się tym zajmować.
ZAJRZYJ: NOWOTWÓR ZŁOŚLIWY
Mutacja w genie a nowotwór
Istotna mutacja w genie powoduje, że on działa inaczej lub w ogóle nie działa. Jednak całkowite uszkodzenie jednego genu nie zawsze sprawia, że człowiek od razu choruje na raka albo umiera. Oczywiście są mutacje genowe, które uniemożliwiają przeżycie – albo pojedynczej komórki, albo całego organizmu, ale nie będziemy się nimi zajmować.
Na czym polega rola genów BRCA1 i BRCA2? Są one związane z naprawą uszkodzeń. Odnosząc to do przepisów kulinarnych – jest taka możliwość, że przepis jest zamazany i nie da się go w całości odczytać. Czy to uniemożliwia nam przygotowanie potrawy? Nie, bo można wziąć przepis z książki kucharskiej, z internetu albo zadzwonić do sąsiadki: „Słuchaj, zniszczył mi się przepis na chili con carne. Czy mogłabyś mi podać?”. A zatem jest jakiś plan B. Istnieje możliwość odtworzenia przepisu. Tak działają geny naprawcze. W pewnych sytuacjach może jednak nie dojść do naprawienia genu, który jest uszkodzony. Nie da się odtworzyć tego przepisu – nigdzie nie ma kopii, więc nie będziemy mogli sporządzić potrawy.
W pierwszej kolejności genetyk szuka w mutacjach założycielskich. Każde społeczeństwo ma takie mutacje. Najlepiej zbadaną populacją, która najczęściej choruje na raka piersi na świecie, są Żydzi aszkenazyjscy. Czym jest mutacja założycielska? Przyjmijmy, że do danego kraju sprowadziła się zamknięta grupa, która jest społecznością izolowaną, a to znaczy, że do małżeństw dochodzi tylko w ramach tej grupy. Jeśli przyjechało pięćdziesiąt osób i jedna z nich przyniosła ze sobą mutację, to zaczyna się ona rozprzestrzeniać i występować w danej społeczności coraz częściej, bo jest powielana przez kolejne pokolenia. Można zidentyfikować w przybliżeniu, gdzie i kiedy powstała mutacja założycielska.
W Polsce są trzy typy takich mutacji w genie BRCA1. Pacjentek, które są nimi obarczone, jest całkiem sporo. Natomiast w genie BRCA2 nie ma mutacji założycielskich w populacji polskiej.
PRZEJDŹ DO: BIOLOGIA NOWOTWORÓW
