Zespoły paranowotworowe stanowią szeroką gamę objawów powiązanych z chorobą nowotworową. Eksperci określają je jako zaburzenia czynności narządów i układów niebędące bezpośrednim skutkiem inwazji guza nowotworowego lub jego przerzutów.

Zespoły paranowotworowe u pacjentów onkologicznych występują najczęściej w okolicach i narządach, które nie zostały bezpośrednio zaatakowane i zajęte przez nowotwór. Mogą wpływać na różne układy – w szczególności na układ hormonalny, neurologiczny, dermatologiczny, reumatologiczny i hematologiczny.

Do nowotworów najczęściej kojarzonych z występowaniem zespołów paranowotworowych należą guzy płuca, rak piersi, rak trzustki, rak nerki, guzy ginekologiczne i nowotwory hematologiczne.

Zespoły paranowotworowe mogą zwiększać szansę zdiagnozowania nowotworu na wcześniejszym etapie, ponieważ ich objawy występują często przed pojawieniem się oznak złośliwości choroby onkologicznej.

ZOBACZ POWIĄZANE: JAKIE SĄ OBJAWY RAKA

Co to jest zespół paranowotworowy

Szczegółowe przyczyny występowania zespołów paranowotworowych nie zostały do końca poznane. Najczęściej  wspomina się o dwóch możliwych mechanizmach.

Pierwszy związany jest z nieprawidłowym wydzielaniem hormonów lub cytokin (białek związanych z prawidłowym funkcjonowaniem układu odpornościowego). Drugi mechanizm rozwoju zespołów paranowotworowych dotyczy przeciwciał, które kierując się przeciwko komórkom nowotworowym oddziałują również na zdrowe tkanki.

Warto podkreślić, że zespół paranowotworowy nie jest bezpośrednim efektem przerzutów, nieprawidłowości żywieniowych, infekcji czy skutkiem terapii onkologicznej.

Świadomość, że niejasny obraz kliniczny może być maską choroby nowotworowej jest istotna dla zachowania tzw. czujności onkologicznej, wczesnej diagnostyki oraz poprawy rokowań.

Leczenie zespołu paranowotworowego opiera się najczęściej na terapii pierwotnego ogniska choroby. Skuteczna terapia onkologiczna powoduje zwykle ustąpienie paranowotworowych dolegliwości (z wyjątkiem zaburzeń neurologicznych).

Zespół paranowotworowy

Zespoły paranowotworowe – rodzaje

 

Paranowotworowe zespoły hormonalne

  • Zespół Schwartza-Battera (SIADH, syndrome of inappropriate antidiuretic hormone secretion) jest związany z nadmiernym występowaniem hormonu wazopresyny, a jego końcowym efektem jest obniżone stężenie sodu we krwi (hiponatremia). U pacjentów mogą wystąpić zaburzenia chodu, upadki, ból głowy, nudności, zmęczenie, skurcze mięśni, anoreksja, splątanie, problemy z pamięcią, letarg, drgawki, depresja oddechowa, a nawet śpiączka. Zespół ten występuje u 1-2% wszystkich pacjentów z nowotworem złośliwym, najczęściej z drobnokomórkowym rakiem płuc.
  • Hiperkalcemia (hypercalcemia) – zespoły paranowotworowe tego typu charakteryzuje podwyższone stężenie wapnia we krwi. U pacjentów objawia się zmienionym stanem psychicznym, osłabieniem, trudnością w płynnym wykonywaniu ruchów (ataksja), letargiem, wzmożonym napięciem mięśniowym (hipertonia), niewydolnością nerek, nudnościami i wymiotami, nadciśnieniem, spowolnionym rytmem serca (bradykardia). Hiperkalcemia występuje u około 10% wszystkich pacjentów z zaawansowanym rakiem. Bardzo często ma złe rokowania. W leczeniu ważne jest, aby przerwać stosowanie leków, które przyczyniają się do hiperkalcemii (np. suplementy wapnia lub te, które pogarszają stan psychiczny). Możliwe jest również zastosowanie leków moczopędnych, które hamują wchłanianie wapnia.
  • Zespół Cushinga (cushing syndrom) jest związany z nadprodukcją kortyzolu. Charakteryzuje się osłabieniem mięśni i kości, nadciśnieniem tętniczym, zwiększeniem masy ciała, gromadzeniem tłuszczu w okolicach tułowia i karku, zmianami skórnym (np. trądzik). U pacjentów może występować lęk i depresja, poczucie zmęczenia. U kobiet pojawia się nadmierne owłosienie. Około 50% do 60% przypadków to neuroendokrynne nowotwory płuc. Oprócz leczenia pierwotnego guza, leczenie zespołu paranowotworowego jest ukierunkowane na hamowanie produkcji steroidów (hormonów).
  • Hipoglikemia (hypoglycemia) to zjawisko obserwowane, kiedy poziom cukru spada poniżej określonego poziomu. U pacjentów onkologicznych obserwuje się wówczas pocenie się, niepokój, drżenie, kołatanie serca, głód, osłabienie, drgawki i splątanie. Może dojść do stanu śpiączki. Hipoglikemia powiązana stricte z nowotworami występuje stosunkowo rzadko. Jej optymalne leczenie polega na wycięciu guza leżącego u podstaw choroby. Gdy takie rozwiązanie nie jest możliwe, celem terapii medycznej pozostaje utrzymanie odpowiedniego poziomu glukozy we krwi.

Neurologiczne zespoły paranowotworowe

  • Zapalenie mózgu i rdzenia (paraneoplastic encephalomyelitis PEM) – zespoły paranowotworowe tego typu charakteryzują się rozsianym zanikiem neuronów oraz zmianami zapalnymi w układzie nerwowym. Wspomniany zespół paranowotworowy występuje najczęściej w przypadku drobnokomórkowego raka płuca. W większości przypadków rak jest wykrywany w ciągu 4 do 12 miesięcy po wystąpieniu objawów neurologicznych, ale w niektórych przypadkach diagnoza raka pojawia się dopiero po kilku latach.
  • Limbiczne zapalenie mózgu (limbic encephalitis LE) – podstawowym objawem limbicznego zapalenia mózgu są poważne zaburzenia pamięci krótkotrwałej. U pacjentów obserwuje się również zmiany nastroju, omamy, drgawki, rosnącą drażliwość i objawy depresji, a czasami senność. Występują także zaburzenia świadomości oraz dezorientacja.
  • Zwyrodnienie móżdżku (Paraneoplastic Cerebellar Degeneration PCD) jako zespół paranowotworowy występuje stosunkowo rzadko. Deficyty neurologiczne są w tym przypadku często poprzedzone objawami takimi jak zawroty głowy, nudności czy wymioty. Po tych objawach następuje niestabilność ruchowa, która szybko przekształca się w problemy z płynnym i precyzyjnym wykonywaniem ruchu (ataksję), podwójne widzenie, problemy z artykulacją (dyzartrię) i zaburzenia połykania (dysfagię). Niektórzy pacjenci skarżą się na niewyraźne widzenie, drganie obrazu (oscylopsję) oraz mimowolne, chaotyczne ruchy gałek ocznych (opsoklonie). W leczeniu konieczna może być interwencja logopedy. Ze względu na zanik komórek móżdżku (komórek Purkinjego) niektóre objawy zespołu paranowotworowego mogą się utrzymywać przez dłuższy czas.
  • Zespół opsoklonii i mioklonii (opsoclonus–myoclonus syndrome OMS) – zaburzenie ruchu gałek ocznych, przejawiające się arytmicznymi drganiami gałek ocznych we wszystkich kierunkach. Ruchy te nie ustają po zamknięciu oczu ani w ciemności. Mioklonie to nagłe, gwałtowne, mimowolne skurcze mięśni, zazwyczaj w obrębie górnej części ciała. U dorosłych pojawiają się również drgawki. Zespół ten występuje najczęściej w przypadku drobnokomórkowego raka płuc, raka sutka i raka jajnika.
  • Podostra neuropatia czuciowa (subacute sensory neuronopathy SSN) – pacjenci onkologiczni często skarżą się na nietypowe odczucia takie jak mrowienie, kłucie, drętwienie czy palenie. Są to tzw. parestezje lub czucie opaczne. Drugim zjawiskiem, które może wystąpić u chorych jest hipestezja, czyli osłabienie czucia powierzchniowego. Zespoły paranowotworowe tego typu cechuje ograniczona zdolność odczuwania temperatury, bólu, ucisku czy dotyku. Mogą wystąpić również problemy z odczuwaniem położenia swojego ciała, szczególnie w pozycji stojącej i z zamkniętymi oczami (ataksja czuciowa).
  • Zespół miasteniczny Lamberta Eatona (Lambert-Eaton Myasthenic Syndrome LEMS) to choroba osłabiająca mięśnie (przede wszystkim ud i ramion). Skutkiem tego pacjenci mają trudności z poruszaniem się (przede wszystkim po schodach) oraz z podnoszeniem rąk do góry. Dość powszechnymi objawami są również zaparcia oraz suchość w ustach.
  • Przewlekła niedrożność rzekoma przewodu pokarmowego (chronic intestinal pseudo-obstruction, CIPO) jako zespół paranowotworowy – u pacjentów występują zaparcia, zaburzenia połykania i wymioty. Chorzy tracą na wadze. Niedrożność występuje najczęściej w przypadku drobnokomórkowego raka płuc.
  • Retinopatia paranowotworowa (cancer associated retinopathy CAR) – pacjenci cierpiący na zespoły paranowotworowe tego typu skarżą się na światłowstręt, pogorszenie ostrości widzenia, wrażenie migotania światła, trudności z rozróżnianiem barw czy słabe widzenie po zmroku. Retinopatia występuje najczęściej w przypadku drobnokomórkowego raka płuc oraz raka sutka.

Dermatologiczne i reumatologiczne zespoły paranowotworowe

  • Rogowacenie ciemne (Acanthosis nigricans) – zespoły paranowotworowe tego typu charakteryzuje pogrubiona, przebarwiona skóra – głównie w okolicy pachowej i szyi oraz zmiany brodawczakowate obejmującyme błony śluzowe i połączenia śluzówkowo-skórne. Najczęściej występuje u pacjentów z rakiem żołądka.
  • Zapalenie skórno-mięśniowe (Dermatomyositis): w tym przypadku osłabienie mięśni jest często poprzedzone wieloma zmianami skórnymi. Pojawia się wysypka na górnych powiekach oraz na twarzy, szyi, klatce piersiowej, plecach lub ramionach. Występują grudki Gottrona (łuszczące się grudki na skórze). Pacjenci skarżą się na osłabienie i bóle mięśniowe. Mogą pojawić się trudności w połykaniu i oddychaniu.
  • Osteoartropatia przerostowa (Hypertrophic osteoarthropathy) – charakterystycznym objawem tego zespołu paranowotworowego jest pałeczkowatość palców, będąca wynikiem przerostu tkanki łącznej w górnej części palców. Pojawia się przewlekłe zapalenie okostnej i stawów oraz obrzęk wzdłuż dotkniętych schorzeniem kości i stawów.
  • Leukocytoklastyczne zapalenie naczyń (Leukocytoclastic vasculitis) u pacjentów występuje gorączka, bóle stawów oraz mięśni. Charakterystycznym objawem jest wyczuwalna grudka, pęcherzyk lub plamka, której towarzyszy ból, pieczenie i świąd. Leukocytoklastyczne zapalenie naczyń występuje stosunkowo rzadko, najczęściej w przypadku nowotworów hematologicznych, płuc, przewodu pokarmowego lub dróg moczowych.
  • Pęcherzyca paranowotworowa (Paraneoplastic pemphigus) – zespoły paranowotworowe tego typu charakteryzują się bolesnymi zmianami na błonie śluzowej, między innymi w jamie ustnej. Może występować również wysypka, przede wszystkim na dłoniach, stopach i tułowiu. Jeśli pęcherzyca jest nieleczona może prowadzić do poważnych infekcji.
  • Zespół Sweeta (Sweet Syndrome) – ostra gorączkowa dermatoza neutrofilowa jest wynikiem zwiększonej liczby białych krwinek – leukocytów. U pacjentów występuje gorączka, może wystąpić biegunka oraz bóle stawów. Ten zespół paranowotworowy charakteryzuje się także nagłym pojawieniem się bolesnych, rumieniowatych grudek i guzków na twarzy, tułowiu i kończynach.

Hematologiczne zespoły paranowotworowe

  • Paranowotworowa eozynofilia (paraneoplastic eosinophilia) to podwyższony poziom eozynofilów we krwi. Biorą one udział w reakcji immunologicznej. Eozynofilia występuje najczęściej w przypadku chłoniaków i białaczki, ale może być również obserwowana w nowotworach płuc, przewodu pokarmowego  ginekologicznych. Ten zespół paranowotworowy jest zwykle bezobjawowy, ale w niektórych przypadkach może powodować świszczący oddech i duszność.
  • Granulocytoza paranowotworowa (paraneoplastic granulocytosis) – wspomniane zespoły paranowotworowe  charakteryzuje zwiększona liczba granulocytów we krwi. Granulocytoza paranowotworowa występuje u około 15% pacjentów z guzami litymi. Jest związana z rakiem płuca, a także z guzami przewodu pokarmowego, mózgu, piersi, nerek i ginekologicznymi. Zazwyczaj przebiega bezobjawowo, ale mogą występować duszności.
  • Trombocytoza (thrombocytosis) charakteryzuje się podwyższoną liczbą płytek krwi. Jest zwykle związana z zaawansowaną chorobą. Zespołu paranowotworowe tego typu przebiegają zwykle bezobjawowo, nie występują krwawienia czy problemy z krzepnięciem.
  • Wybiórcza aplazja czerwonokrwinkowa (pure red cell aplasia PRCA) jest najczęściej związana z grasiczakiem, ale występuje również w przypadku chłoniaka czy białaczki. Przejawia się dusznością, omdleniami, zmęczeniem i bladością.

Warto podkreślić, że zdolność rozpoznawania i leczenia zespołów paranowotworowych może mieć znaczący wpływ na skuteczność leczenia – od wcześniejszej diagnozy choroby, przez poprawę jakości życia pacjentów, do zastosowania skuteczniejszej terapii ukierunkowanej na nowotwór.

ZOBACZ WIĘCEJ: LECZENIE WSPOMAGAJĄCE

Literatura:
Pelosof, L. C., & Gerber, D. E. (2010, September). Paraneoplastic syndromes: an approach to diagnosis and treatment. In Mayo Clinic Proceedings (Vol. 85, No. 9, pp. 838-854). Elsevier.
Braik, T., Evans, A. T., Telfer, M., & McDunn, S. (2010). Paraneoplastic neurological syndromes: unusual presentations of cancer. A practical review. The American journal of the medical sciences, 340(4), 301-308.
Voltz, R. (2002). Paraneoplastic neurological syndromes: an update on diagnosis, pathogenesis, and therapy. The Lancet Neurology, 1(5), 294-305.
Graus, F., & Dalmau, J. (2012). Paraneoplastic neurological syndromes. Current opinion in neurology, 25(6), 795.
Graus, F., Delattre, J. Y., Antoine, et al. (2004). Recommended diagnostic criteria for paraneoplastic neurological syndromes. Journal of Neurology, Neurosurgery & Psychiatry, 75(8), 1135-1140.