Skóra jest najbardziej narażonym na promieniowanie organem. Radiacyjne uszkodzenie skóry (ang. Radiation- Induced Skin Reaction, RISR) może objawiać się łagodnym rumieniem, masywnym złuszczaniem, pęcherzami czy nawet martwicą skóry. W różnych okolicach skóry jednoczasowo mogą występować mieszane objawy uszkodzenia. Nawet do 95% pacjentów poddanych radioterapii prezentuje cechy radiacyjnego uszkodzenia skóry. W większości są to postaci łagodne, takie jak rumień, obrzęk i ból. Prawidłowa pielęgnacja skóry przed, w trakcie i po radioterapii może uchronić skórę przed najcięższymi postaciami uszkodzenia radiacyjnego.

Radioterapia jest kluczowym elementem leczenia nawet do 75% nowotworów. W niektórych rodzajach nowotworów jest to jedyna forma leczenia, w większości jednak radioterapia jest częścią leczenia skojarzonego. Promieniowanie jonizujące, które uszkadza komórki nowotworu może być wykorzystane przed operacją, aby zmniejszyć rozmiar guza (terapia neoadjuwantowa) lub jako terapia uzupełniająca (terapia adjuwantowa). Często radioterapia kojarzona jest z chemioterapią (radiochemioterapia) lub leczeniem hormonalnym, czy biologicznym. Radioterapia ma również zastosowanie w leczeniu bólu w wybranych, zaawansowanych nowotworach.

O rodzaju terapii decyduje przede wszystkim rodzaj guza (nowotworu), stopień zaawansowania choroby nowotworowej, lokalizacja zmian, choroby współistniejące. Decyzja o terapii najczęściej podejmowana jest przez konsylium, w skład którego wchodzą specjaliści różnych dziedzin.

Radioterapia polega na oddziaływaniu na tkankę nowotworową promieniowaniem jonizującym. Teleradioterapia polega na wykorzystaniu wiązki promieniowania z pewnej odległości (ok. 80–100 cm). Wiązka promieniowania skupia się na tkance nowotworowej, jednak w obszarze napromieniania znajdują się tkanki zdrowe.

W brachyterapii źródło promieniowania umieszcza się w obrębie zmiany nowotworowej, bądź też w jej bezpośrednim sąsiedztwie. Dzięki temu zastosowane mogą być wysokie dawki promieniowania w precyzyjnie określonej objętości tkanek, przy maksymalnym oszczędzeniu struktur niezmienionych nowotworowo. Rodzaj radioterapii zależy od guza i jego lokalizacji.

radioterapia skóra pielęgnacja

Jak działa promieniowanie jonizujące na tkanki?

Działanie promieniowania na komórki możemy podzielić na bezpośrednie i pośrednie. Promieniowanie niszczy wiązania w cząsteczce DNA oraz uszkadza błonę komórkową. Pośredni wpływ to powstawanie pod wpływem promieniowania wolnych rodników oraz reaktywnych form tlenu, które mają zdolność niszczenia struktur komórkowych- lipidów, błon komórkowych, DNA i RNA, oraz inicjowanie śmierci komórki. Promieniowanie gamma powoduje ogólnoustrojowe zmiany układu odpornościowego.

Najbardziej wrażliwymi komórkami na promieniowanie jonizujące są limfocyty (rodzaj białych krwinek), komórki szpiku kostnego, nabłonek przewodu pokarmowego, komórki rozrodcze i komórki skóry.

Pod wpływem promieniowania dochodzi do powstania miejscowego stanu zapalnego, niedrożności drobnych naczyń krwionośnych, obrzęku. Z czasem dochodzi do powstania zwłóknień. W skórze dochodzi do zakłócenia procesu odnowy naskórka, uszkodzenia komórek macierzystych skóry i ścieńczenia skóry.

Czynnikami, które predysponują skórę do cięższego uszkodzenia radiacyjnego są: wiek, otyłość, palenie tytoniu, alkohol, niedożywienie i choroby współistniejące, takie jak: cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, choroby układu krążenia, urazy oraz infekcje skóry.

Przed rozpoczęciem radioterapii pamiętaj o:

ZALECANENIEZALECANE
Optymalne odżywienie i masa ciała - stosowanie zbilansowanej diety, stosowanie odżywek do postępowania dietetycznegoSpożywanie alkoholu
Dbanie o higienę skóry - stosowanie bezzapachowych hipoalergicznych mydełPalenie wyrobów tytoniowych (papierosy, e-papierosy, cygara, itd.)
Unikanie urazów, obtarć, zadrapańOdzież ze „sztucznych” materiałów, zbyt ciasna (aby uniknąć podrażnienia skóry, obtarć, zwłaszcza w fałdach skórnych)
Konsultacja z internistą / diabetologiem / kardiologiem itd. celem dostosowania leków i optymalnego wyrównania chorób przewlekłychPeelingi, lasery, mechaniczne uszkodzenia naskórka
Stosowanie filtrów słonecznych, stosowanie odzieży chroniącej przed promieniowaniem słonecznymOpalanie

Promieniowanie – czy wiesz że…

Czy wiesz, że Słońce wytwarza promieniowanie? Promieniowanie słoneczne docierające do Ziemi to nie tylko światło widzialne, ale też promieniowanie podczerwone i światło niewidzialne mieszczące się̨ w paśmie ultrafioletowym (UV) o bardzo krótkiej długości fali.

UV-A stanowi nawet do 90% promieniowania i powoduje bezpośrednie i odroczone zmiany skórne, gdyż fale te przenikają do głębszych warstw skóry. Co więcej UV-A może przenikać przez szkło. UV-B jest odpowiedzialne za powstawanie tzn. rumienia słonecznego. Szacuje się, że 90% promieniowania UV-B jest pochłanianie przez naskórek. UV-C zaś, jest prawie całkowicie pochłaniane przez warstwę̨ ozonową atmosfery.

Nasilenie promieniowania zwiększa się̨ wskutek zmniejszenia grubości warstwy ozonowej nad Ziemią. Podobnie działa jego odbicie od wody, piasku, śniegu. Dodatkowo suche powietrze lepiej przewodzi pro­mieniowanie.

Uszkodzenie skóry przez promieniowanie słoneczne może objawiać się rumieniem (zaczerwienienie, obrzęk), złuszczaniem, pęcherzami.

Promieniowanie słoneczne przyspiesza „starzenie” się komórek, co może przejawiać się przebarwieniami i zmarszczkami, ale również prowadzi do powstania nowotworów skóry, w tym czerniaka.

  • Pamiętaj, aby przed, w trakcie i po radioterapii chronić skórę przed działaniem promieniowania słonecznego!
  • Stosuj filtry ochronne, odzież ochronną, unikaj bezpośredniej ekspozycji na Słońce.
  • Połączenie działania promieniowania słonecznego i radioterapii pogłębia stopień uszkodzenia skóry i zwiększa ryzyko powstania nowotworów skóry.

POLECAMY: LECZENIE WSPOMAGAJĄCE W ONKOLOGII

Działanie promieniowania jonizującego na skórę

Radiacyjne zmiany skórne dzieli się na odczyny pierwotne, które pojawiają się do 3-6 miesięcy po terapii i odczyny wtórne, po 6 miesiącach.

Odczyny pierwotne cechują się przede wszystkim suchością skóry. Staje się ona bardzo wrażliwa i podatna na uszkodzenia. Mogą pojawić się przebarwienia, a włosy w okolicy napromienianej mogą wypaść. Powodem jest upośledzenie działania gruczołów łojowych i potowych w okolicy napromienianej. Z czasem dochodzi do złuszczania naskórka, czemu często towarzyszy świąd. Dlatego taż ważna jest pielęgnacja skóry!

Jeśli dochodzi do uszkodzenia głębszych warstw naskórka, złuszczaniu może towarzyszyć wysięk, powstawanie pęcherzy i drobnych ran.

Jeśli pojawią się takie objawy należy niezwłocznie zgłosić się do lekarza celem oceny głębokości rany i zastosowania odpowiednich specjalistycznych opatrunków.

Odczyny wtórne to przede wszystkim powstawanie zwłóknień. Skóra traci elastyczność, staje się twardsza i pogrubiała. W wyniku powstania nowych naczyń krwionośnych, często widoczne są jako teleangiektazje, tj. poszerzone naczynia krwionośne. Włóknienie skóry może wywoływać ból, zniekształcenie tkanek, zmianę rozmiaru.

Pielęgnacja skóry podczas radioterapii

  • Delikatne mycie skóry letnią wodą i bezzapachowym, łagodnym mydłem, niezawierającym lanoliny, o neutralnym pH
  • Osuszanie skóry poprzez delikatne przyciskane miękkiego ręcznika, należy unikać szorstkich ręczników i pocierania
  • Unikanie zbyt obcisłej odzieży, najlepsze naturalne „oddychające” tkaniny
  • Unikanie kosmetyków zawierających substancje drażniące, takie jak alkohol
  • Stosowanie emolientów i kosmetyków chroniących skórę przed podrażnieniami i wysuszeniem

pielęgnacja skóry w trakcie radioterapii

Produkty zalecane do stosowania podczas radioterapii

Preparaty, zalecane do pielęgnacji skóry przed, w trakcie jak i po radioterapii to takie, które zwiększają uwodnienie warstwy rogowej naskórka, przeciwdziałają utracie wody, i działają kojąco. Z obserwacji klinicznych wynika, że stosowanie optymalnie dobranych kosmetyków przed, w trakcie jak i po radioterapii zmniejsza ryzyko powstania ciężkich postaci odczynu popromiennego, jak również zmniejsza ryzyko i nasilenie odczynów wtórnych.

  • Kwas hialuronowy

„Wykazano istotne statycznie wydłużenie się̨ czasu do pojawienia się̨ odczynu popromiennego, jak ̇również zmniejszenie jego intensywności oraz czasu trwania w grupie pacjentów otrzymujących krem hialuronowy.”

W przeciwieństwie do wielkocząsteczkowego kwasu hialuronowego (>1000 kDa), który pozostaje tylko na głębokości warstwy rogowej, drobnocząsteczkowy kwas hialuronowy stosowany miejscowo, posiada właściwości przenikania do głębszych warstw skóry i nawodnienie ich. Kwas hialuronowy zapewnia odpowiednie nawilżenie skóry, dzięki czemu wspomaga proces gojenia ran, zmiękcza skórę i chroni ją przed utratą elastyczności.

  • Ceramidy

Chronią przed nadmierną utratą wody i poprawiają jej wchłanianie. Odpowiadają za miękkość i elastyczność skóry, a także zabezpieczają skórę przed możliwością penetracji obcych substancji z otoczenia. Niedobór ceramidów prowadzi do wysuszenia, swędzenia i podrażnienia skóry. Ceramidy poprawiają szczelność między komórkami naskórka, chroniąc przed utratą wody i wspomogą odpowiednie nawilżenie skóry.

  • Skwalan

Najczęściej pozyskiwany jest z oliwy oliwek oraz poprzez fermentację cukrów z trzciny cukrowej. Ze względu na swoje silne właściwości nawilżające, często jest porównywany do kwasu hialuronowego. Ogranicza przeznaskórkową utratę wody. Zapewnia to skórze miękkość, elastyczność oraz natychmiastowe ukojenie. Ponadto, przyspiesza regenerację uszkodzonej skóry i wzmacnia płaszcz hydrolipidowy.

  • Ektoina

To organiczny związek chemiczny, który chroni komórki przed działaniem wolnych rodników. Chroni błony komórkowe przed uszkodzenie oraz ochrania komórki poprzez wiązanie cząstek wody. Redukuje stan zapalny, zmniejsza rumień i obrzęk. Stymuluje regenerację skóry.

  • Żel z rumiankiem

Rumianek ma działanie kojące I przeciwświądowe. Zmniejsza obrzęk i miejscowy stan zapalny.

  • Pochodne mocznika

Maści zawierające pochodne mocznika mają lekkie działanie złuszczające. Znajdują zastosowanie w pielęgnacji suchej skóry, bez tendencji do łuszczenia i przesuszania. Przy grubej, twardej skórze poprawią elastyczność i zapewnią prawidłowe nawilżenie.

  • Glikokortykosteroidy

Mogą być stosowane zarówno w profilaktyce, jak i w leczeniu ostrego odczynu popromiennego ze strony skóry, zwłaszcza przy radioterapii nowotworów w obrębie głowy i szyi. Zbyt długie stosowanie może opóźniać gojenie ran.

  • AloeVera

Żel aloesowy łagodzi podrażnienia, niweluje rumień i obrzęk, ma działanie przeciwświądowe. Ponadto, przyspiesza gojenie skóry.

  • Nagietek lekarski

Nagietek lekarski przyspiesza gojenie skóry i ma miejscowe działanie przeciwbakteryjne. Posiada również działanie przeciwzapalne.

ochrona skóry w trakcie radioterapii

Stopnie radiacyjnego uszkodzenia skóry

Istnieje kilka klasyfikacji radiacyjnego uszkodzenia skóry. Najprostszym podziałem jest 4-stopniowa skala. Odczyn radiacyjny z stopniu I i II uznaje się za stany łagodne, gdzie zalecana jest przede wszystkim profilaktyka i odpowiednia pielęgnacja skóry. Objawia się suchością skóry, zmniejszeniem lub zatrzymaniem pocenia skóry w napromienianej okolicy, drobnymi grudkami i rumieniem. Stopień II stwierdza się, gdy rumieniowy towarzyszy obrzęk i złuszczanie naskórka. Gdy przy wyprysku i złuszczaniu pojawia się wydzielina, silne zaczerwienienie, rozpoznaje się stopień III. Stopień IV oznacza martwicę skóry, owrzodzenia i krwiaki.

Stopnie III i IV wymagają leczenia specjalistycznego – oczyszczenia z martwych tkanek i zastosowania odpowiednio dobranych opatrunków specjalistycznych. Opatrunki to powinny mieć działanie przeciwbakteryjne, stymulujące autooczyszczanie rany i promujące gojenie. Przy dużej ilości wydzieliny z rany stosowane są opatrunki absorpcyjne.

Autor: dr n. med. Agnieszka Surowiecka

Piśmiennictwo:

  1. Waghmare, C. M. (2013). Radiation burn – From mechanism to management. Burns, 39(2), 212–219. doi: 10.1016/j.burns.2012.09.01
  2. Kole AJ, Kole L, Moran MS. Acute radiation dermatitis in breast cancer patients: challenges and solutions. Breast Cancer (Dove Med Press). 2017 May 5;9:313-323. doi: 10.2147/BCTT.S109763. PMID: 28503074; PMCID: PMC5426474.
  3. https://www.rtog.org/
  4. Michalewska, Odczyny popromienne w radioterapii oraz popromienne zapalenie skóry, Zeszyty Naukowe WCO, Letters in Oncology Science 2017;14(3)
  5. Wiśniewski, M. Graczyk, M. Szpinda i wsp., Popromienne zapalenie skóry — zasady postępowania, Medycyna Paliatywna w Praktyce 2013; 7, 2
  6. Strżyna, Wczesne leczeie Oparzeń, PZWL 2006
  7. Waselenko J.K., MacVittle T.J., Blakely W.F. et all; Medical management of the acute radiation syndrome: recommendations of the strategic national stockpile radiation working group; Annals of Internal Medicine, 2004; 140,12
  8. Landauer M.R.; Radiation- Induced performance decrement; Military Medicine; 2002; 167;2
  9. Naquin T.D.; Consensus Regarding Low- Level radiation assessment and countermeasures: physical dosimetry; Military Medicine; 2002; 167;2
  10. Gu Q., Feng T., Cao H, et all.; HIV-TAT mediated protein transduction of Cu/ZN- superoxide dismutase- 1 protects skin cells from ionizing radiation; Radiation Oncology 2013; 8;253
  11. Chan R.C., Webster J., Chung B, et all; Prevention and treatment of acute radiation- induced skin reactions: a systemic review and meta- analysis of randomized controlled trials; Cancer; 2014; 14;53
  12. Wells M., MacBride S.; Radiation skin reactions; Supportive Care in radiotheraphy; Churchill Livingstone; 2013; 35-159
  13. Korpela E., Yohan D., Kim. A., et All; Vasculotideans Angiopoietin-1 mimetic, reduces acute skin ionozing radiation damage In preclinical Mouse model; Cancer 2014;14;614
  14. Gusev I., Guskova A., Mettler F.A.; Medical Management of Radiation Accidents, Second Edition; CRC Press 2001
  15. Wang X., Kang H., Dai Z. et all; The effect of Rhizomacoptides and coptischinesis aqueous extract on radiation- induced skin injury in a rat model; Alternative Medicine;2013;13;105
  16. Zhou Y., Ni H., Balint K., et All; Ionizing Radiation selectively reduces akin regulatory T cells and Walters immune function; Plos One; 2014, Vol 9, Issue 6
  17. McClellan G.E.; Placing Lon-Term and acute radiation effects in a common framework; Military Medicine; 2002;167;2
  18. Salvo N., Barnes E., van Draanen J., et all.; Propylaxis and management of acute radiation- induced skin reactions: a systemic review of the literature
  19. Lam E, Yee C, Wong G, Popovic M, Drost L, Pon K, Vesprini D, Lam H, Aljabri S, Soliman H, DeAngelis C, Chow E. A systematic review and meta-analysis of clinician-reported versus patient-reported outcomes of radiation dermatitis. Breast. 2020 Apr;50:125-134. doi: 10.1016/j.breast.2019.09.009. Epub 2019 Sep 19. PMID: 31563429; PMCID: PMC7375608.
  20. Kao YS, Ma KS, Wu MY, Wu YC, Tu YK, Hung CH. Topical Prevention of Radiation Dermatitis in Head and Neck Cancer Patients: A Network Meta-analysis. In Vivo. 2022 May-Jun;36(3):1453-1460. doi: 10.21873/invivo.12851. PMID: 35478163.
  21. Shariati L, Amouheidari A, NajiEsfahani H, Abed A, HaghjooyJavanmard S, Laher I, Ghasemi A, Vaseghi G. Protective effects of doxepin cream on radiation dermatitis in breast cancer: A single arm double-blind randomized clinical trial. Br J Clin Pharmacol. 2020 Sep;86(9):1875-1881. doi: 10.1111/bcp.14238. Epub 2020 Feb 25. PMID: 32040868; PMCID: PMC7444764.
  22. Ferreira EB, Ciol MA, de Meneses AG, Bontempo PSM, Hoffman JM, Reis PEDD. Chamomile Gel versus Urea Cream to Prevent Acute Radiation Dermatitis in Head and Neck Cancer Patients: Results from a Preliminary Clinical Trial. 2020 Jan-Dec;19:1534735420962174. doi: 10.1177/1534735420962174. PMID: 32985288; PMCID: PMC7545760.
  23. Yang K, Kim SY, Park JH, Ahn WG, Jung SH, Oh D, Park HC, Choi C. Topical Application of Phlorotannins from Brown Seaweed Mitigates Radiation Dermatitis in a Mouse Model. Mar Drugs. 2020 Jul 22;18(8):377. doi: 10.3390/md18080377. PMID: 32707897; PMCID: PMC7460453.
  24. Schmeel LC, Koch D, Stumpf S, Leitzen C, Simon B, Schüller H, Vornholt S, Schoroth F, Müdder T, Röhner F, Garbe S, Schmeel FC, Schild HH, Wilhelm-Buchstab TM. Prophylactically applied Hydrofilm polyurethane film dressings reduce radiation dermatitis in adjuvant radiation therapy of breast cancer patients. Acta Oncol. 2018 Jul;57(7):908-915. doi: 10.1080/0284186X.2018.1441542. Epub 2018 Feb 20. PMID: 29463159.
  25. Topczewska-Bruns, T. Filipowski, Leczenie popromiennego zapalenia skóry w świetle medycyny opartej na faktach, Współczesna Onkologia (2010) vol. 14; 3 (223–228), DOI: 10.5114/wo.2010.14134
  26. Zenda S, Yamaguchi T, Yokota T, Miyaji T, Mashiko T, Tanaka M, Yonemura M, Takeno M, Okano T, Kawasaki T, Nakamori Y, Ishii S, Shimada S, Kanamaru M, Uchitomi Y. Topical steroid versus placebo for the prevention of radiation dermatitis in head and neck cancer patients receiving chemoradiotherapy: the study protocol of J-SUPPORT 1602 (TOPICS study), a randomized double-blinded phase 3 trial. BMC Cancer. 2018 Sep 6;18(1):873. doi: 10.1186/s12885-018-4763-1. PMID: 30189840; PMCID: PMC6127935.
  27. Ghazi K, Deng-Pichon U, Warnet J-M, Rat P (2012) Fragmenty hialuronianu poprawiają gojenie ran na modelu skóry in vitro poprzez P2X7. Aktywacja podstawowa purynoreceptora: rola masy cząsteczkowej. PLoS ONE 7(11): e48351. doi:10.1371/journal.pone.004835.
  28. Bünger J, Driller H. Ectoine: An Effective Natural Substance to Prevent UVA-Induced Premature Photoaging. Skin PharmacolPhysiol 2004 Sep-Oct; 17(5): 232-7.
  29. Vstweber A-M. Das Stressschutzmolekül MedEctoinzeigt positive Ergebnissebei der Psoriasis und in der topischen Applikation bei Patienten mit trockener, schuppiger Haut. In: 2009. pp. 2-7
  30. Lehmann J. Untersuchung von DNA-Schutz- und Reparaturmechanismen in UVA- und UVB-bestrahlten Zellen der menschlichen Haut. Georg-August- UniversitaetGoettingen 1998.
  31. Schröter, M.A., Meyer, S., Hahn, M.B. et al. Ectoine protects DNA from damage by ionizing radiation. Sci Rep 7, 15272 (2017). https://doi.org/10.1038/s41598-017-15512-4

Partnerem publikacji jest VERCO S.A. – producent specjalistycznej emulsji RadioCALM przeznaczonej do pielęgnacji skóry w trakcie terapii onkologicznej.

PRZEJDŹ DO: RADIOTERAPIA – BAZA WIEDZY