Nadmierna i niezamierzona utrata masy ciała związana z zaburzeniami odżywiania i niedożywieniem może prowadzić w konsekwencji do rozwoju tzw. wyniszczenia. Kacheksja nowotworowa stanowi częste powikłaniem choroby onkologicznej i wymaga leczenia. Częstość jej występowania zależy głównie od pierwotnej lokalizacji nowotworu. W poniższym artykule przedstawiamy objawy, metody zapobiegania oraz rokowania związane z kacheksją żywieniową u chorych na raka.
Co to jest kacheksja nowotworowa
Kacheksja nowotworowa (charłactwo) , inaczej wyniszczenie – to wieloczynnikowy zespół zaburzeń metabolicznych związanych z chorobą nowotworową, którego cechą charakterystyczną jest znaczący spadek wagi ciała.
Znacząca utrata wagi i postępujące wyniszczenie organizmu pacjenta stanowią negatywny czynnik rokowniczy. Zdarza się, że kacheksja uniemożliwia kontynuację leczenia onkologicznego (np. podawania chemioterapii).
ZOBACZ: NIEDOŻYWIENIE W CHOROBIE
Symptomy kacheksji nowotworowej
Uważa się, że najistotniejszą cechą wyniszczenia nowotworowego jest sarkopenia, czyli postępująca utrata masy mięśniowej. Inne symptomy wyniszczenia nowotworowego to utrata łaknienia, uczucie szybkiego nasycenia się po posiłku, narastające osłabienie, niska odporność.
Kacheksja nowotworowa jest typowym objawem u chorych na nowotwory, który występuje ze średnią częstotliwością (60%) w przebiegu raka okrężnicy, raka gruczołu krokowego, raka płuca, a najczęściej (> 80%) w przebiegu raka trzustki i raka żołądka.
Fazy wyniszczenia nowotworowego
Wyniszczenie nowotworowe można podzielić na:
- Prekacheksję
- Kacheksję
- Oporne stadium kacheksji
Zespół wyniszczenia nowotworowego prowadzi do ograniczenia funkcjonowania pacjenta, wpływa negatywnie na jego układ odpornościowy, wzmaga osłabienie, pogarsza czas przeżycia i rokowania oraz jest źródłem poważnego stresu zarówno u chorych, jak i opiekunów pacjenta.
Kacheksja u chorych na raka prowadzi do ograniczenia sprawności, czego efektem jest brak możliwości wykonywania codziennych czynności.
Nasilenie wyniszczenia u chorych na raka może być traktowane jako samodzielny negatywny czynnik prognostyczny w onkologii. Należy podkreślić, że nieleczona kacheksja nowotworowa zmniejsza przeżywalność osób leczonych przeciwnowotworowo.
Charakterystycznym dla kacheksji nowotworowej zjawiskiem jest również to, że objawom niedożywienia i postępującemu katabolizmowi towarzyszy niechęć do przyjmowania pokarmów – anoreksja. W tym kontekście stosuje się często terminologię: zespół kacheksja-anoreksja.
SPRAWDŹ: DIETA W CHOROBIE NOWOTWOROWEJ
Kacheksja nowotworowa – objawy
W przebiegu kacheksji nowotworowej dochodzi do szeregu zaburzeń przemian metabolicznych i pomimo braku aktywności chorych – do wzmożonego wydatku energetycznego.
- Cechą charakterystyczną wyniszczenia nowotworowego jest hydroliza białek w mięśniach, co powoduje spadek masy mięśniowej.
- Efektem zaburzeń metabolicznych, hormonalnych (nasilenie katabolizmu) oraz w obrębie układu odpornościowego są zmiany obserwowane w badaniach hematologicznych i biochemicznych – niedokrwistość, spadek liczby leukocytów, spadek poziomu albumin i białka całkowitego.
- Utrata białek i zasobów energetycznych wywołuje specyficzny zespół znużenia, braku sił i zniechęcenia, potęgowany przez problemy psychospołeczne, zwany astenią. Chory na raka traci chęci, siły i motywację do zmagania się z chorobą nowotworową.
Wyniszczenie nowotworowe rozpoznaje się po stwierdzeniu u chorego na nowotwór ubytku masy ciała o co najmniej 5% w czasie 12 miesięcy lub krótszym oraz trzech z następujących objawów:
- obniżenie masy mięśniowej;
- znużenie;
- anoreksja;
- niski wskaźnik beztłuszczowej masy ciała;
- zmiany biochemiczne (podwyższone markery zapalenia CRP > 5,0 mg/l, IL-6 > 4,0 pg/ml )
- niedokrwistość (< 12 g/l)
- hipoalbuminemia (< 3,2 g/l)
Wyniszczenie nowotworowe – objawy alarmowe u pacjenta:
- spadek masy ciała
- zaburzenia łaknienia
- uczucie szybkiego nasycenia się po posiłku
- narastające osłabienie ogólne
- szybkie męczenie się
- niska odporność
- zły stan ogólny chorego
Powikłania natury fizycznej oraz związane z tym ograniczenie sprawności uniemożliwiają pacjentom wykonywanie podstawowych czynności, takich jak toaleta, ubieranie się, przygotowywanie posiłków czy samodzielne jedzenie.
Zmiana wyglądu, trudności w poruszaniu się, ogólne osłabienie i zależność od pomocy innych wywołuje u chorego dodatkowe poczucie izolacji oraz osamotnienia. Pacjent traci możliwość samodzielnego uczestniczenia w życiu rodzinnym i społecznym.
WARTO ZAJRZEĆ: BIAŁKO W DIECIE PACJENTA
Leczenie kacheksji u pacjentów onkologicznych
Zespół kacheksja-anoreksja-astenia stanowi niezwykle istotny oraz częsty element choroby nowotworowej, znacząco wpływa na wyniki leczenia, jakość życia chorych i powinien być energicznie leczony.
Należy podkreślić, że nie opracowano jeszcze w pełni skutecznych metod przeciwdziałania kacheksji nowotworowej, a jedynym skutecznym sposobem trwałego wyleczenia wyniszczenia jest wyleczenie samego nowotworu.
Kontrola stanu żywienia w zapobieganiu i ograniczaniu kacheksji
Zapobieganie i ograniczanie kacheksji nowotworowej powinno uwzględniać w pierwszej kolejności rozpoznanie i leczenie odwracalnych przyczyn upośledzających odżywianie (zmiany zapalne błon śluzowych jamy ustnej, ból nowotworowy, depresja, nudności, biegunki, zaparcia).
Wszyscy pacjenci narażeni na niedożywienie powinni zostać objęci kontrolą stanu odżywiania. Następnie w razie konieczności powinno się podjąć działania mające na celu próby zapobiegania niedożywieniu.
Pierwszą najprostszą metodą jest odpowiednia kontrola rodzaju i ilości pokarmów spożywanych doustnie i ewentualna ich modyfikacja. Należy dążyć jak najdłużej do utrzymania u chorego odżywiania doustnego.
Porady dietetyczne powinny ułatwić dobór rodzaju posiłków i sposobu przyjmowania ich w taki sposób, aby oprócz wartości odżywczych dostarczały one pacjentowi przyjemności z ich spożywania oraz stanowiły element aktywności społecznej. Warto odstąpić od promowania tzw. „zdrowego odżywiania” na rzecz diety bogatobiałkowej i kalorycznej, z uwzględnieniem preferencji chorego.
Konsystencja pokarmów powinna być dopasowana do możliwości chorego. Jeżeli występują zmiany w jamie ustnej, na około 30 minut przed posiłkiem można podać lek łagodzący ból.
Ze względu na występujące zaburzenia smakowe warto dorzuć do posiłków przyprawy i zioła pobudzające kubki smakowe. Posiłki powinny być nieduże objętościowo, ale częstsze (7-8 razy na dobę). Niewielka aktywność fizyczna (np. spacer) przed posiłkiem zaostrza apetyt.
ZOBACZ: ŻYWIENIE PODCZAS CHEMIOTERAPII
Kacheksja żywieniowa – farmakologia
Leczenie wyniszczenia nowotworowego ma na celu nie tylko zwiększenie masy ciała pacjenta, ale także zminimalizowanie objawów, które mają istotne znaczenie w rozwoju kacheksji.
Leczenie farmakologiczne kacheksji ma na celu łagodzenie bólu, zapobieganie biegunkom, zaparciom, infekcjom, przeciwdziałanie nudnościom i zaburzeniom łaknienia. Równocześnie zaleca się prowadzenie terapii żywieniowej opartej na indywidualnych zaleceniach dietetycznych.
W leczeniu farmakologicznym kacheksji stosuje się środki pobudzające apetyt, talidomid, inhibitory cytokin, leki steroidowe, niesteroidowe leki przeciwzapalne, a także suplementację aminokwasami o rozgałęzionych łańcuchach.
Do powszechnie stosowanych leków w kontekście wyniszczenia nowotworowego zaliczamy:
- progestageny (octan megestrolu) – poprawiają apetyt i zwiększają masę ciała (przede wszystkim tkankę tłuszczową). Niecelowe jest rozpoczynanie leczenia w końcowej fazie choroby nowotworowej.
- kortykosteroidy – poprawiają apetyt i samopoczucie chorych podobnie do octanu megestrolu, jednak wykazują więcej działań niepożądanych. Deksametazon podaje się zazwyczaj 2 razy dziennie po 2-5 mg.
- Kannabinoidy, talidomid, kwasy tłuszczowe omega-3, olanzapina, melatonina, insulina, leki anaboliczne są stosowane w leczeniu wyniszczenia ze zmiennymi efektami.
- korzystne efekty uzyskuje się poprzez kojarzenie leków wraz ze wsparciem żywieniowym np. octan megestrolu + wsparcie farmakologiczno-żywieniowe + L-karnityna + talidomid.
Wyniszczenie nowotworowe – odżywki
Sprawdzoną metodą zapobiegania kacheksji nowotworowej oraz ważnym elementem wsparcia żywieniowego jest uzupełnienie diety chorego płynnymi odżywkami, przeznaczonymi do podaży doustnej. Są to specjalne zbilansowane preparaty przemysłowe i odżywki, które zawierają wszystkie niezbędne składniki odżywcze: białka, węglowodany, tłuszcze, elektrolity, witaminy i mikroelementy. Ich wspólną cechą jest wysoka kaloryczność.
Obecnie na polskim rynku dostępny jest duży wybór tych produktów, o różnych smakach. Większość odżywek dostępna jest w postaci płynu gotowego do spożycia lub proszku do rozpuszczenia w wodzie. Korzystne może być szczególnie podawanie preparatów odżywczych jako posiłków uzupełniających – powinny być one „dopijane” małymi porcjami pomiędzy normalnymi posiłkami lub mogą być dodawane do przyrządzanych potraw.
Przykładem takich preparatów (dietetycznych środków spożywczych specjalnego przeznaczenia medycznego) są np. preparaty Resource® 2.0 marki Nestle Health Science.
Jak wspierać pacjenta z kacheksją nowotworową
Znaczącą rolę w leczeniu kacheksji nowotworowej odgrywa postępowanie niefarmakologiczne. Ważną funkcję pełni rodzina chorego. Ważne jest, aby nie zmuszać, a raczej zachęcać pacjenta do jedzenia.
Opiekunowie chorego powinni mieć świadomość, że przyjmowanie mniejszej ilości pokarmu jest konsekwencją rozwoju choroby i ograniczonych możliwości terapeutycznych w tym zakresie.
Warto zadbać o estetykę przygotowywanych potraw oraz atrakcyjną formę i atmosferę ich wspólnego, rodzinnego spożywania. Pozytywną rolę może spełniać podawanie ulubionego jedzenia czy stosowanie dodatków do jedzenia: cukru, masła, śmietany – jeśli chory ma na to ochotę.
Na zaawansowanym (terminalnym) etapie choroby nowotworowej żywienie i zwyczaje związane z przyjmowaniem posiłków traktowane są jako ważne formy aktywności społecznej i element czerpania radości z życia.
ZAJRZYJ: JAK WSPIERAĆ CHOREGO NA RAKA