Antyoksydanty w profilaktyce choroby nowotworowej

Antyoksydanty to związki chemiczne, które wykazują działanie ochronne przeciwko nowotworom i hamują reakcję utleniania. Przeciwutleniacze skutecznie neutralizują powstawanie wolnych rodników uszkadzających nasz materiał genetyczny. Regularnie dostarczane do organizmu wspomagają zdrowie i obniżają ryzyko zachorowania na choroby cywilizacyjne – w tym raka. Obecnie zakłada się, że istnieje od 60 000 do 100 000 różnych substancji czynnych wykazujących działanie antyoksydacyjne, z czego zbadano pod tym kątem dopiero ok. 5% roślin.

Należy oczekiwać, że w przyszłości uda się odkryć jeszcze wiele innych, naturalnych antyoksydantów. Do grupy najsilniejszych antyoksydantów zaliczamy witaminy: A, C, E, selen, cynk oraz likopen. Najbardziej wartościowym źródłem tych cennych związków są świeże warzywa i owoce.

ANTYOKSYDANTY – WPŁYW NA ZDROWIE

W dużym uproszczeniu można przyjąć, że antyoksydanty naprawiają w ludzkim organizmie szkody spowodowane przez wolne rodniki. Reaktywne i toksyczne wolne rodniki są produktem ubocznym procesów biochemicznych związanych z oddychaniem zachodzących w milionie miliardów naszych komórek.

Oddziaływanie tlenu i promieniowania słonecznego, skądinąd niezbędnych do życia, prowadzi do powstawania wolnych rodników. Ich łupem padają składowe komórek, w tym nici DNA i zapisane w nich geny. Agresywne wolne rodniki, zdolne w ułamku sekundy uszkodzić białka i DNA w komórkach są w znacznej mierze odpowiedzialne za starzenie się i degenerację komórek.

Na szczęście ludzki organizm jest genialną biologiczną maszynerią i posiada strategię ochrony przed wolnymi rodnikami powstającymi w procesie metabolizmu komórkowego. Czujny system nadzoru antyrodnikowego tropi uszkodzenia spowodowane przez wolne rodniki i stres oksydacyjny.

Działanie antyoksydantów w profilaktyce raka może objawiać się w sposób bezpośredni lub pośredni. Niektóre mikroelementy zawarte w pożywieniu wykazują działanie bezpośrednio przeciwrodnikowe. Biopierwiastki takie jak chrom czy magnez pełnią rolę pośrednią – pierwszy z nich poprawia np. wrażliwość na insulinę, co ma związek z zachowaniem prawidłowej wagi. Magnez natomiast niweluje efekt kancerogenny procesów zapalanych.

JAKIE SĄ ŹRÓDŁA NATURALNYCH ANTYOKSYDANTÓW?

Antyoksydanty występują w płynach ustrojowych i w różnych przedziałach komórek, włączając w to błony komórkowe. W osoczu znajduje się wiele cząsteczek antyoksydantów pochodzących bezpośrednio z diety, takich jak tokoferole (witamina E), kwas askorbinowy (witamina C), karotenoidy – betakaroten oraz likopen i katechiny. Te czynniki odżywcze mogą istotnie ograniczyć aspekty patologiczne odpowiedzi zależnej od cytokin – na zakażenie czy uszkodzenie.

Wiele antyoksydantów działa w sposób komplementarny w procesach oksydacji i redukcji. Mikroskładniki odżywcze również wpływają na obronę antyoksydacyjną, ponieważ niektóre z tych pierwiastków śladowych znajdują się w enzymach antyoksydacyjnych: ceruloplazminie (miedź), dysmutazie nadtlenkowej (miedź, cynk, mangan) i peroksydazie glutationu (selen).

Największa ilość antyoksydantów znajduje się w świeżych owocach i warzywach, zwłaszcza pomarańczowych, ciemnozielonych i ciemnoczerwonych. Osoby chore na nowotwór powinny każdego dnia spożywać przynajmniej 400 g różnych warzyw i owoców.

Antyoksydanty takie jak np. likopen, witamina C czy witamina A skutecznie neutralizują wolne rodniki. Ich działanie dopełniają enzymy, które naprawiają uszkodzenia komórek i zapobiegają transformacji nowotworowej.

PRZECIWUTLENIACZE W PROFILAKTYCE RAKA

Większość z czynników reakcji zapalnej wytwarza wolne rodniki tlenowe – cząsteczki mające bardzo wysoką reaktywność, które uszkadzają komórki serca oraz ściany naczyń krwionośnych, a także inicjują szereg reakcji chemicznych przyczyniających się do dysfunkcji komórek i nieodwracalnego uszkodzenia tkanek.

Z uwagi na toczący się proces zapalny związany z obecnością nowotworu w organizmie oraz stres towarzyszący chorobie onkologicznej zwiększeniu ulega zapotrzebowanie na antyoksydanty (przeciwutleniacze), a szczególnie na witaminę C, E, beta-karoten, cynk, selen, miedź, magnez, mangan oraz inne substancje bioaktywne – koenzym Q10, polifenole (flawonoidy, izoflawony, fitoestrogeny, katechiny, stilbeny i ligniny), a także fitosterole.

W konsekwencji przewlekłego procesu zapalnego w organizmie pacjenta onkologicznego gwałtownie rośnie liczba wolnych rodników, które mają zdolność uszkadzania błon komórkowych, DNA i białek wchodzących w skład enzymów. Badania naukowe dowiodły, że regularne dostarczanie wraz z pożywieniem antyoksydantów wypływa na możliwość blokowania wolnych rodników i neutralizuje ich szkodliwe działanie.

Antyoksydanty, które odgrywają ważną rolę we wspomaganiu leczenia raka, powinny być dostarczane do organizmu w naturalnej postaci z dietą. W przypadku osób chorych na raka nie jest wskazane zażywanie antyoksydantów (przeciwutleniaczy) w formie suplementów diety.

W przeprowadzonych badaniach nie wykazano korzystnego wpływu suplementowanych antyoksydantów, a w niektórych przypadkach obserwowano nawet szkodliwe działanie związane z nadmiarem przeciwutleniaczy w organizmie.

Antyoksydanty mają istotne znaczenie dla ochrony tkanek i komórek przed stresem oksydacyjnym i nitrozowym. Główne antyoksydanty mogą działać synergistycznie lub komplementarnie – zwiększając wzajemnie swoje oddziaływanie. W tym kontekście warto przyjmować „koktajl antyoksydacyjny” – spożywać wiele różnych warzyw i owoców.

NAJSILNIEJSZE ANTYOKSYDANTY

Substancje przeciwutleniające (antyoksydanty) można znaleźć wśród składników pokarmowych jako witaminy A, E, C, substancje mineralne, pierwiastki śladowe i fitochemikalia (substancje chemiczne składowe roślin, które nadają im kolor, zapach i chronią przed chorobami roślinnymi).

Obecnie znanych jest ponad tysiąc fitochemikaliów, a do najbardziej uznanych w kontekście właściwości antyoksydacyjnych należą likopeny pomidorów, siarczki allilu cebuli, porów i czosnku, izoflawonoidy soi, flawonoidy owoców i warzyw oraz polifenole herbaty i winogron.

Witamina A (retinol) – hamuje namnażanie się komórek nowotworowych, indukuje ich śmierć oraz zwiększa wrażliwość komórek nowotworowych na leczenie cytostatykami. Głównym źródłem witaminy A są produkty zwierzęce: mleko, jaja, sery, wątroba czy tłuste ryby. W produktach pochodzenia roślinnego witamina A występuje w postaci prowitaminy, czyli β-karotenu, który znajduje się w: marchewce, dyni, papryce czerwonej, pomarańczach, pomidorach, szpinaku, brokułach, sałacie oraz melonach.
Witamina C – nazywana także kwasem askorbinowym jest rozpuszczalną w wodzie pochodną glukozy i pełni wiele rozmaitych funkcji. Witamina C jest dobrze znana jako przeciwutleniacz odpowiedzialny za usuwanie wolnych rodników (reaktywnych form tlenu odpowiedzialnych za uszkadzanie komórek i związanych z wieloma chorobami). Spożywanie produktów bogatych w witaminę C jest związane ze zmniejszeniem ryzyka m.in. chorób nowotworowych. Witamina C wspomaga oraz stymuluje funkcjonowanie układu odpornościowego w czasie choroby nowotworowej i ma zdolność do przeciwdziałania tworzeniu się mutagennych N-nitrozamin. Zmniejsza ryzyko rozwoju nowotworów jamy ustnej, przełyku, krtani, płuc oraz raka żołądka. Wyższe spożycie witaminy C może być potrzebne w warunkach stresu, przy stosowaniu niektórych leków lub u palaczy. Zwiększone potrzeby na ten antyoksydant mogą być łatwo zaspokojone przez spożycie dodatkowej żywności bogatej w witaminę C. Do produktów bogatych w ten cenny antyoksydant zaliczamy: suszone owoce dzikiej róży, acerolę, czarną porzeczkę, paprykę, zieloną pietruszkę, brukselkę, kalafior, szpinak, truskawki, kiwi oraz owoce cytrusowe. Witamina C jest bardzo wrażliwa na działanie obróbki termicznej, dlatego ważne jest spożywanie świeżych i surowych jej źródeł.
Witamina E – nazywana jest tokoferolem i działa jako niespecyficzny przeciwutleniacz, chroniący przed uszkodzeniem komórek przez utlenianie. Zapobiega tworzeniu wolnych rodników, szczególnie w wielonienasyconych kwasach tłuszczowych błon komórkowych i lipoproteinach osocza. Ten cenny antyoksydant hamuje powstawanie nowych naczyń krwionośnych niezbędnych do wzrosty guza nowotworowego (angiogeneza), na poziomie komórkowych przerywa reakcje łańcuchowe generujące powstawanie wolnych rodników, zmniejsza agregację płytek krwi i aktywnie uczestniczy w ochronie czerwonych krwinek. Szczególnie bogate w witaminę E są oleje roślinne i orzechy. ¼ szklanki migdałów dostarcza 100% zapotrzebowania organizmu na witaminę E.
Likopen – chroni DNA przed wolnymi rodnikami oraz reguluje jego mechanizmy naprawcze, ponad to hamuje namnażanie się komórek nowotworowych. To jeden z najsilniejszych przeciwutleniaczy pochodzenia roślinnego, który uważany jest za najlepszy składnik diety funkcjonalnej, ograniczającej rozwój komórek nowotworowych. W znaczący sposób chroni organizm przed nowotworami płuc, wątroby, rakiem żołądka, prostaty, rakiem piersi, rakiem szyjki macicy, rakiem trzustki oraz jelita. Likopen występuje w dużych ilościach w owocach pomidora oraz produktach och przetwarzania (soki, przeciery, sosy). Likopen jest zaangażowany w regulację cyklu komórkowego oraz indukcję programowanej śmierci komórki (apoptozę). Jest traktowany nie tylko jako ważny suplement diety, ale również potencjalny lek. Dieta bogata w likopen wpływa korzystnie na zdrowie oraz zapobiega rozwojowi szeregu chorób, w tym nowotworów.
Selen – jest silnym przeciwutleniaczem i ma ścisłe metaboliczne powiązanie z przeciwutleniającą witaminę E. Selen wykazuje różnorodne działania. Działa jako substancja wyłapująca wolne rodniki i wspomaga enzymatyczne systemy chroniące przed wolnymi rodnikami. Ten antyoksydant korzystnie wpływa na funkcjonowanie układu immunologicznego oraz hamuje początkową fazę rozwoju guza nowotworowego. Dzięki zdolnościom łączenia się ze szkodliwymi dla zdrowia metalami ciężkimi, przyśpiesza ich wydalanie z organizmu i dodatkowo chroni organizm przed kancerogennym działaniem aflatoksyn. Selen niezbędny do ochrony przed uszkodzeniami wywołanymi przez ekspozycję słoneczną. Selen zmniejsza szkodliwe skutki starzenia. Wydaje się, że dzięki niemu zmniejszone zostają skutki uboczne terapii onkologicznych i poprawia się ich tolerancja. Selen wpływa pozytywnie na syndrom zmęczenia w chorobach nowotworowych. Źródłem cennego selenu są drożdże oraz orzechy brazylijskie. W większości badań dotyczących zapobiegania rakowi wymagana dawka selenu to 200 mikrogram dziennie.
Cynk – odgrywa ważną rolę przeciwutleniającą i jest niezbędnym elementem śladowym. Wchodzi w skład 50 enzymów, a pomaga aktywować 300. Cynk odpowiada za prawidłową pracę układu odpornościowego, dodatkowo jest składnikiem wielu enzymów biorących udział w biosyntezie białka (składnika odżywczego odgrywającego kluczową rolę w diecie chorych onkologicznie) oraz przyśpiesza gojenie ran pooperacyjnych. Cynk w dużych ilościach części występuje w zarodkowej części ziaren i w orzechach oraz ostrygach i mięsie krabów. Jako antyoksydant jest niezbędny do funkcjonowania układu odpornościowego. Cynk poprawia reakcje odpornościowe organizmu podczas infekcji. W warunkach stresu oksydacyjnego pobieranie cynku wydaje się hamowane, zwłaszcza przez kwas foliowy. W takiej sytuacji pobieranie cynku wspomaga witamina C.

Szacuje się, że przyczyną powstawania blisko 30% nowotworów jest niewłaściwa dieta. Choć do tej pory nie udało się opracować konkretnych zaleceń żywieniowych, które miałyby właściwości lecznicze, to dysponujemy rzetelną wiedzą na temat możliwości obniżania ryzyka zachorowania na wiele podtypów raka. Optymalna dieta przeciwnowotworowa opiera się na wzajemnym współdziałaniu i synergii różnych cennych związków i substancji odżywczych, które wpływają na zahamowanie procesu nowotworzenia. Odpowiednio skomponowana dieta odgrywa również ważną w przypadku, kiedy doszło do wykrycia już istniejącej choroby. Może ona spowalniać postęp choroby, łagodzić jej przebieg, skutki uboczne leczenia onkologicznego, przeciwdziałać niedożywieniu oraz wzmacniać organizm pacjenta w trakcie terapii.

Zachęcamy Państwa do zapoznania się z naszym ŻYWIENIOWYM ONKOALFABETEM, który został opracowany dla portalu Zwrotnik Raka przez dietetyk Małgorzatę Solecką – specjalistę do spraw żywienia i edukacji pacjentów onkologicznych.