Pod pojęciem profilaktyka raka rozróżniamy trzy obszary związane z ochroną przed nowotworami – profilaktykę pierwotną, wtórną oraz prewencję trzeciorzędową. Zdaniem ekspertów najważniejszą rolę w zapobieganiu chorobie nowotworowej odgrywa profilaktyka pierwotna, której celem jest podejmowanie kompleksowych działań u osób zdrowych.
Tak rozumiana profilaktyka raka ma na celu zapobieżenie zachorowaniu na nowotwór złośliwy, a w konsekwencji obniżenie liczby zgonów. Do podstawowych narzędzi pierwotnej prewencji nowotworów należą upowszechnianie wiedzy dotyczącej onkologii, promocja tzw. czujności onkologicznej oraz propagowanie prozdrowotnych zachowań i zdrowego stylu życia.
W 1987 roku – po raz pierwszy – opublikowano Europejski Kodeks Walki z Rakiem, który stanowi kompendium wiedzy dotyczącej profilaktyki raka. Główne przesłanie Kodeksu brzmi: Prowadząc zdrowy tryb życia, można poprawić ogólny stan zdrowia i zapobiec wielu zgonom z powodu nowotworów złośliwych.
Szacuje się, że powszechne przestrzeganie zaleceń profilaktycznych zebranych w Kodeksie Walki z Rakiem pozwoliłoby obniżyć ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe u ludzi o blisko połowę.
Profilaktyka raka – najważniejsze zasady
Choć w przypadku większości nowotworów nie potrafimy precyzyjnie określić jednego czynnika odpowiedzialnego za ich powstanie, to należy przyjąć, że chorobę wywołuje najczęściej zespół wielu czynników związanych z nałogami, standardem i stylem życia, wykonywanym zawodem, zachowaniami seksualnymi, a nawet formą spędzania wolnego czasu.
Zdaniem ekspertów, blisko 70% nowotworów złośliwych jest wynikiem działania szkodliwych czynników związanych ze stylem życia, dietą oraz otaczającym nas środowiskiem. Profilaktykę raka warto promować nie tylko wśród dorosłych, ale również wśród dzieci – w przedszkolach i szkołach.
Do głównych czynników rakotwórczych wpływających na zwiększone ryzyko zachorowania na nowotwór złośliwy zaliczamy:
- Palenie tytoniu
- Dieta i sposób odżywiania
- Zakażenia i wirusy
- Czynnik zawodowe
- Ryzykowne zachowania seksualne, dzietność
- Nadużywanie alkoholu
- Zanieczyszczenie środowiska
Profilaktyka raka – jak zmniejszyć ryzyko zachorowania na raka
Palenie tytoniu
Palenie tytoniu jest głównym zabójcą w krajach rozwiniętych, a ryzyko zachorowania na nowotwór złośliwy płuc koreluje z liczbą wypalanych papierosów oraz trwaniem nałogu (tzw. paczkolata). Szacuje się, że z powodu palenia w Polsce umiera rocznie blisko 85 tyś. osób, a przeciętnie każdy palacz żyje 13-15 lat krócej niż osoby niepalące. Ryzyko nie zależy od sposobu inhalowania tytoniu – równie niebezpieczne w kontekście profilaktyki raka są papierosy, cygarka czy fajki.
Dym tytoniowy
Dym tytoniowy zawiera około 4000 różnych substancji, w tym ponad 40 znanych karcynogenów. Dowiedziono, że palenie ma związek z rozwojem raka płuca, raka jamy ustnej, gardła, krtani i przełyku, raka pęcherza moczowego oraz raka trzustki. Dlatego profilaktyka raka płuc jest bardzo ważna.
Pewną rolę odgrywają tu również czynniki genetyczne. U palaczy z niską aktywnością N-glikozylazy 8-oksoguaniny (OGG) ryzyko raka płuca jest 124 razy większe niż u osoby niepalącej z prawidłową aktywnością OGG, i 7 razy większe niż u palaczy z prawidłową aktywnością OGG.
W pierwotnej profilaktyce raka warto skupić się na działaniach edukacyjnych nakierowanych na osoby niepełnoletnie. Wydaje się, że pozytywny wpływ na walkę z nałogiem mogą mieć również kampanie edukacyjne, zaprzestanie emisji reklam wyrobów tytoniowych, stosowne ostrzeżenia na opakowaniach czy podnoszenie cen wyrobów tytoniowych.
Jak wyliczyli eksperci, Polacy wydają na papierosy blisko połowę budżetu służby zdrowia.
Dotychczas nie określono jeszcze precyzyjnie szkodliwości stosowanie e-papierosów i ich wpływu na ryzyko rozwoju raka płuca. Trudno przewidzieć skutki długofalowe wynikające z użytkowania elektronicznych papierosów.
Najskuteczniejsza profilaktyka raka w kontekście raka płuca – nie pal!
Dieta w profilaktyce raka
Duże znaczenie diety i sposobu odżywiania w kontekście profilaktyki nowotworów nie ulega dyskusji. Opracowania wielu uznanych instytucji naukowych – zarówno zagranicznych, jak i polskich – udowodniły, że spożywanie 3-5 porcji dziennie warzyw i owoców wykazuje silny efekt ochronny w stosunku do nowotworów jamy ustnej, gardła i przełyku, raka żołądka, raka trzustki, pęcherza moczowego, płuca i jelita grubego.
Spożywanie tłuszczów
Zalecenie dietetyczne w profilaktyce wspomnianych chorób nowotworowych obejmują ograniczenie spożywania tłuszczów (przede wszystkim tłuszczów nasyconych), ograniczenie spożywania czerwonego mięsa oraz zwiększenie ilości przyjmowanego błonnika pochodzącego ze zbóż i pełnoziarnistych produktów zbożowych, który wpływa na obniżenie ryzyka zachorowania na raka jelita grubego. Dyskutuje się również nad rolą i wpływem witaminy D3 oraz suplementacji wapnia jako czynników w profilaktyce raka jelita.
Antyoksydanty
Warto wspomnieć o antyoksydantach – bioaktywnych substancjach występujących w pożywieniu, które wykorzystywane są przez organizm do ochrony przed uszkodzeniem tkanek w wyniki procesów metabolicznych związanych z oksydacją. Do uznanych przeciwutleniaczy należą witaminy C i E, beta-karoten, selen, polifenole czy resweratrol. Związki te występują w dużych ilościach w warzywach i owocach.
Eksperci w temacie profilaktyki raka oraz dietetycy podkreślają, że pewne znaczenie w redukcji ryzyka zachorowania na nowotwór złośliwy może mieć również spożywanie naturalnych produktów zawierających kurkuminę, resweratrol, imbir, katechiny (polifenole z zielonej herbaty), kwasy omega-3 (olej rybny) oraz mus z owoców jagodowych (czarna jagoda, malina, truskawka, jeżyna).
Wyłącznie naturalne produkty
Do chwili uzyskania wiarygodnych wyników badań klinicznych nie zaleca się sztucznej suplementacji – tabletkowych form wspomnianych substancji. Najlepiej spożywać naturalne produkty pochodzenia (GMO) zwiększała zapadalność na nowotwory.
Warto dodać, iż istnieją dowody naukowe potwierdzające wpływ zbilansowanej, niskotłuszczowej diety na zmniejszenie ryzyka zgonu u chorych na raka piersi. Podczas kongresu Amerykańskiego Towarzystwa Onkologii Klinicznej (ASCO) w Chicago (2019 rok) przedstawiono wyniki badania z randomizacją, oceniającego wpływ modyfikacji diety na ryzyko zgonu z powodu raka piersi. Analizie poddano dane blisko 50 tysięcy zdrowych kobiet w wieku 50-70 lat.
W trakcie ponad dziewiętnastoletniej obserwacji rozpoznano 3300 nowotworów piersi. Kobiety przestrzegające zbilansowanej, niskotłuszczowej (do 20% źródła energii) diety zawierającej codziennie porcje owoców, warzyw i ziaren miały o 21% mniejsze ryzyko zgonu z powodu raka piersi. Zysk ze zdrowego odżywiania odnotowano również wśród chorych na raka piersi, u których ryzyko zgonu z dowolnej przyczyny było niższe o 15%.
Profilaktyka raka w kontekście diety – postaw na antyrakowe owoce i warzywa!
Otyłość, nadwaga i aktywność fizyczna w profilaktyce raka
Profilaktyka raka opiera się w tym kontekście na redukcji masy ciała u osób otyłych i z nadwagą poprzez ograniczenie ilości spożywanych tłuszczów i węglowodanów na rzecz warzyw i owoców. Szacuje się, że 300 minut umiarkowanej aktywności fizycznej i ruchu na tydzień powinno zapobiec tyciu oraz pomóc utrzymać spadek masy ciała u osób otyłych.
Mechanizm obniżenia ryzyka zachorowania poprzez ruch i aktywność fizyczną wiąże się prawdopodobnie z obniżeniem w organizmie stężenia cytokin oraz innych białek związanych z zapaleniem.
Zdaniem ekspertów – duża aktywność fizyczna w ciągu życia wiąże się ze zmniejszeniem zapadalności na niektóre nowotwory o blisko 25% w porównaniu z osobami mało aktywnymi.
Profilaktyka farmakologiczna i suplementacja
Pomimo wielu badań, dotychczas nie wykazano wpływu suplementacji poszczególnych witamin, prowitamin czy pierwiastków na częstość występowania nowotworów w prawidłowo odżywionych populacjach.
Prewencja farmakologiczna – inaczej chemoprewencja – oznacza podawanie substancji, których mechanizm działania prowadzi do obniżenia ryzyka zachorowania na nowotwory złośliwe.
Pierwsze, najważniejsze badania naukowe w chemoprewencji dotyczyły raka piersi. W badaniu BCBT wykazano, że stosowanie przez 5 lat tamoksifenu u kobiet należących do grupy zwiększonego ryzyka zachorowania na raka piersi wiązało się z 49% redukcją ryzyka zachorowania na raka inwazyjnego z dodatnimi receptorami estrogenowymi (ER+) praz 50% redukcją ryzyka dla raka nieinwazyjnego w porównaniu do placebo.
ZOBACZ: PROFILAKTYKA RAKA PIERSI
Chemoprewencja
W badaniu dotyczącym chemoprewencji w raku prostaty, porównującym stosowanie finasterydu vs placebo u mężczyzn, po 7 latach leczenia wykazano 26% zmniejszenie liczby zachorowań na raka prostaty w przypadku zażywania badanej substancji. Podobny efekt uzyskano w kontekście stosowania dutasterydu. Zmniejszenie zachorowalności dotyczyło raka prostaty o niskim stopniu złośliwości.
W kontekście farmakologicznej profilaktyki raka należy wspomnieć o roli kwasu acetylosalicylowego i jego właściwościach w prewencji raka jelita grubego. Analiza randomizowanych badań klinicznych wykazała redukcję ryzyka zachorowania na raka jelita grubego o 24% i umieralności o 35% – po upływie 8-10 lat.
Prewencja chirurgiczna
Istnieją uzasadnione wskazania do profilaktycznego usunięcia narządu lub narządów w leczeniu osób, które na podstawie wykonanych badań genetycznych zostały wskazane jako nosiciele odpowiednich mutacji skutkujących istotnie zwiększonym ryzykiem zachorowania na nowotwory dziedziczne.
Przykład profilaktyki raka opartej na prewencji chirurgicznej może stanowić zespół dziedzicznego raka piersi związany z mutacjami genów BRCA. U takich pacjentek można rozważać wykonanie zabiegu profilaktycznej mastektomii z jednoczasową rekonstrukcją. Zabieg profilaktycznej mastektomii jest od niedawna refundowany również w Polsce.
Profilaktyka nowotworów skóry – promieniowanie UV
Należy używać odpowiednich kosmetyków i filtrów ochronnych, które blokują promieniowanie z zakresu UVB i UVA.
Znaczenie wirusów w profilaktyce raka
Istnieje związek pomiędzy występowaniem niektórych nowotworów a rakotwórczym działaniem wirusów. Kluczowe znaczenie w profilaktyce raka mają szczepienia przeciwko wirusowemu zapalaniu wątroby typu B oraz przeciw agresywnym typom wirusa brodawczaka ludzkiego (HPV).
Onkogenny wirus HPV jest przenoszony drogą płciową i odpowiada za blisko 100% zachorowań na raka szyjki macicy, 90% zachorowań na raka odbytu, 60% nowotworów złośliwych raka jamy ustno-gardłowej oraz 40% raków pochwy sromu.
W Polsce dostępna są dwa rodzaje szczepionek, które są rekomendowane dla dziewcząt w wieku 11-12 lat oraz 13-18 lat (niezaszczepionych wcześniej). Szczepienie nie jest obecnie refundowane.
W kontekście profilaktyki nowotworowej związanej z wirusami warto promować bezpieczne zachowania seksualne – np. stosowanie prezerwatyw.
Skrining onkologiczny
Warto pamiętać o możliwości badania osób bez objawów choroby – w celu wczesnego wykrycia nowotworu. Głównym celem badań skriningowych jest zmniejszenie umieralności z powodu danego nowotworu w odpowiednio dobranej populacji. W Polsce wykonuje się bezpłatne badania przesiewowe w kierunku raka piersi, raka jelita grubego oraz raka szyjki macicy.
SPRAWDŹ: JAK UNIKNĄĆ RAKA
Profilaktyka jest ważna, ale jak w genach masz zapisane silne predyspozycje do zachorowania, to ani dieta, ani sport, ani regularme badania profilaktyczne na niewiele się zdadzą…
Nigdy nie pojmę jak można całe życie palić fajki, mając świadomość jak negatywnie wpływa to nasz organizm i jak zwiększa ryzyko rozwoju raczyska.. Współczuje Wam palacze.