Nadrzędnym celem badania przesiewowego (inaczej skrining) w kierunku nowotworu jest ujawnienie rozwijającej się choroby w stadium bezobjawowym czyli przedklinicznym. Wykrycie nowotworu, który nie daje żadnych objawów (podmiotowych ani przedmiotowych) pozwala uzyskać wysokie prawdopodobieństwo wyleczenia.
Główną korzyścią z badań przesiewowych w onkologii jest zmniejszenie liczby zgonów w populacji objętej skrinigiem. Badania przesiewowe oraz wczesne wykrycie choroby mogą skutkować również spadkiem zachorowalności na nowotwory złośliwe. Jeśli w toku badania ujawnione zostaną zmiany przednowotworowe lub rak in situ, to ich usunięcie może powstrzymać rozwój złośliwej formy choroby.
– Badania przesiewowe w onkologii mają na celu wykrycie wczesnych zmian nowotworowych, u osób bez klinicznych objawów choroby nowotworowej, u których w związku z określonymi danymi uzyskanymi z badań epidemiologicznych istnieje prawdopodobieństwo wystąpienia danego nowotworu. Badanie skrinigowe może doprowadzić do wstępnej diagnozy nowotworu, która następnie musi być potwierdzona odpowiednimi dodatkowymi badaniami – wyjaśnia dr n. med. Aleksander Grous – specjalista chirurgii ogólnej oraz chirurgii onkologicznej – ekspert w Europejskim Centrum Zdrowia Otwock.
Niestety, nie wszystkie typy nowotworów stanowią dobry cel dla badań przesiewowych. Skrining w kierunku nowotworów warto przeprowadzać pod warunkiem, że:
- dana choroba charakteryzuje się istotną zachorowalnością i umieralnością
- początek choroby nowotworowej przebiega najczęściej bezobjawowo – istnieje faza przedkliniczna
- istnieje możliwość wykrycia nowotworu w fazie bezobjawowej
- istnieje możliwość skutecznej terapii
– Zgodnie z zaleceniami WHO badania przesiewowe w Polsce są zalecane w raku piersi, raku szyjki macicy i raku jelita grubego. Inne nowotwory takie jak rak płuca, prostaty, jajnika czy czerniaki skóry nie spełniły odpowiednich kryteriów aby rozpocząć skrining. Badania takie wymagają opracowania określonych programów, różnych dla poszczególnych nowotworów, zależnych od specyfiki poszczególnych nowotworów. Dla przykładu aby rozpoznać 1 nowotwór piersi u pacjentek w wieku 40-49 lat należy wykonać 556 badań mammograficznych i 5 biopsji, ale już w grupie pacjentek w wieku 60-69 lat wystarczy 200 mammografii i 2 biopsje – wylicza ekspert.
NA CZYM POLEGAJĄ BADANIA PRZESIEWOWE W ONKOLOGII?
Badaniem przesiewowym obejmuje się populację osób, która charakteryzuje się największym ryzykiem zachorowania na dany nowotwór. W przypadku nowotworów sporadycznych (nabytych) takim czynnikiem jest najczęściej wiek. W przypadku nowotworów dziedzicznych, gdzie istotną rolę na wzrost ryzyka zachorowania odgrywa genetyka – istotny jest rodzaj mutacji predysponującej do zachorowania na raka.
Aby badania przesiewowe miały określoną wartość ocenia się ich czułość, swoistość, dodatnie i ujemne warunki predykcyjne. Test zastosowany w badaniu przesiewowym powinien cechować się jak najwyższą czułością i odpowiednią swoistością.
– Czułość badania oznacza prawdopodobieństwo rozpoznania zmian patologicznych w danej grupie poddanej badaniu przy jak najmniejszej liczbie rozpoznań fałszywie dodatnich natomiast swoistość badania oznacza rozpoznanie zmian nowotworowych przy najmniejszej liczbie zmian fałszywie ujemnych – tłumaczy dr n. med. Aleksander Grous – specjalista chirurgii ogólnej oraz chirurgii onkologicznej – ekspert w Europejskim Centrum Zdrowia Otwock.
Czułość skriningu onkologicznego na poziomie 100% oznaczałaby, że wszystkie osoby chore na nowotwór zostaną rozpoznane. Swoistość testu to stosunek wyników prawdziwie ujemnych do sumy prawdziwie ujemnych i fałszywie dodatnich. Swoistość na poziomie 100% oznaczałaby, że wszyscy ludzie zdrowi w wykonanym teście diagnostycznym zostaną oznaczeni jako zdrowi.
Istotne są także czynniki ekonomiczne – skrining w kierunku nowotworów nie może być zbyt drogi. Warunkami koniecznymi dla powodzenia badań przesiewowych w onkologii są masowość i długoterminowość.
BADANIA PRZESIEWOWE W KIERUNKU RAKA PIERSI
W przypadku raka piersi uznany badaniem przesiewowym stała się mammografia. Największą wartość tego badania obserwuje się w grupie kobiet w wieku 50-69 lat. Klasyczna mammografia cechuje się 75-95% czułością oraz swoistością na poziomie 80-95%. W przypadku kobiet z podejrzeniem dziedzicznego raka piersi, jako badanie przesiewowe stosuje się mammografię rezonansu magnetycznego. W przypadku stwierdzenia zmiany podejrzanej w mammografii wykonywane jest badanie ultrasonograficzne oraz jeśli to konieczne – biopsja gruboigłowa wraz z badaniem histopatologicznym guza.
Jednym z najnowocześniejszych ośrodków diagnostyki obrazowej w Polsce jest Zakład Diagnostyki Obrazowej Europejskiego Centrum Zdrowia w Otwocku. Szpital jest pionierem w stosowaniu najbardziej zaawansowanych technologii rezonansu magnetycznego przede wszystkim dzięki posiadanemu zaawansowanemu 3-Teslowemu systemowi rezonansu magnetycznego (3T MR). Placówka w Otwocku jako pierwsza w naszym kraju została wyposażona w system Achieva 3T TX, który umożliwia obrazowanie piersi z wysoką jakością opartą o magnes 3T, czyli magnes co najmniej dwukrotnie silniejszy niż „zwykłe” systemy MR 0.2 – 1.5T.
W Polsce mammografia jako badania skriningowe w kierunku raka piersi finansowana jest z funduszy Narodowego Programu Zwalczania Chorób Nowotworowych – badanie przeprowadza się co 24 miesiące u kobiet w wieku 50-69 lat. Problemem jest jednak nadal niska zgłaszalność na badania, która wynosi ok. 40%.
Zgodnie z zaleceniami ekspertów – ultrasonografia piersi nie powinna być stosowana jako badanie przesiewowe – z wyjątkiem obrazowania tzw. gęstych piersi – co zdarza się najczęściej u kobiet poniżej 35 roku życia.
Samobadanie piersi oraz badanie lekarskie nie są de facto badaniami przesiewowymi, ponieważ nie wykazano, aby ich wykonywanie wpływało na zmniejszenie liczby zgonów z powodu raka piersi.
– Polecam, aby kobiety na urodziny robiły sobie mammografię, wtedy zapamiętają, kiedy wykonywały badanie po raz ostatni. Lepszym prezentem jest zrobienie komuś ultrasonografii w rodzinie, niż kupienie kolejnej zabawki albo jakiegoś gadżetu, dlatego że tego typu badanie może okazać się prezentem życia – podkreśla prof. Cezary Szczylik, Ordynator Oddziału Onkologii w Europejskim Centrum Zdrowia Otwock.
SKRINING RAKA JELITA GRUBEGO
Badania przesiewowe w kierunku raka jelita grubego są realizowane w Polsce w dwóch systemach. Pierwszy system oparty jest na zaproszeniach i zakłada że skriningowi z wykorzystaniem kolonoskopii poddane zostają osoby w przedziale wiekowym 55-64 lat – niezależnie od występowania lub braku objawów sugerujących rozwój choroby nowotworowej.
Drugi system – bez zaproszeń – zakłada przeprowadzenie jednorazowej kolonoskopii u osób bez niepokojących symptomów w wieku 50 -65 lat – niezależnie od wywiadu rodzinnego, u osób w przedziale wiekowym 40 – 49 lat mających krewnego pierwszego stopnia, u którego rozpoznano raka jelita grubego oraz u osób w wieku 25-49 lat, które pochodzą z rodzin obciążonych rodzinnie występującym rak jelita grubego niezwiązany z polipowatością.
– Od 2010 roku obserwujemy spadek umieralności z powodu raka jelita grubego, przypisuje się to m.in. programowi badań przesiewowych wczesnego wykrywania raka jelita grubego działającego w Polsce od 2000 roku. Kolonoskopia wykonywana jest przez wykwalifikowanych lekarzy posiadających odpowiednie wyszkolenie, badania są także możliwe do wykonania w znieczuleniu ogólnym. W przypadku stwierdzenia zmian podejrzanych w jelicie pobierane są one do badania histopatologicznego – dodaje dr n. med. Aleksander Grous – specjalista chirurgii ogólnej oraz chirurgii onkologicznej – ekspert w Europejskim Centrum Zdrowia Otwock.
BADANIA PRZESIEWOWE NA RAKA SZYJKI MACICY
Skrining w kierunku raka szyjki macicy w Polsce ma charakter badań cytologicznych, którym podlegają kobiety w wieku 25-59 lat, z częstością raz na 3 lata.
Warto podkreślić, że stanowisko American Cancer Society zaleca rozpoczęcie badań przesiewowych w kierunku raka szyjki macicy u kobiet już od 18 roku życia lub po 3 latach od rozpoczęcia stosunków seksualnych dopochwowych (nie później niż od 21 roku życia) oraz kontynuowanie badań cytologicznych co 12-24 miesiące.
Kobieta po 30 roku życia, u której wyniki trzech kolejnych prawidłowo wykonanych testów były ujemne, może wykonywać badania co 2-3 lata. Organizacja zaleca również, aby kobiety obciążone wysokim ryzykiem zachorowania na raka szyjki macic wykonywały badanie cytologiczne co 12 lub nawet co 6 miesięcy.
SKUTECZNOŚĆ BADAŃ PRZESIEWOWYCH W KIERUNKU RAKA PŁUCA
Dowiedziono, że coroczne wykonywanie radiogramu (RTG) klatki piersiowej nie zmniejsza ryzyka zgonu z powodu raka płuca.
Koncepcja wprowadzenia na szerszą skale badań przesiewowych w kierunku nowotworów płuca stała się głośna za sprawą opublikowanego badania The National Lung Screening Tial. W jego toku, u osób aktywnie palących tytoń oraz byłych palaczy wykonywano trzykrotnie – w rocznych odstępach – spiralną tomografię komputerową o niskiej dawce promieniowania. Główny wniosek z badania wskazywał, że badanie zmniejszało ryzyko zgonu z powodu raka płuca o 20% w porównaniu z diagnostyką radiogramem.
Niestety, problemem w kontekście wdrożenia skriningu onkologicznego raka płuca na szeroką skalę są z pewnością bardzo wysokie koszty – a w polskich warunkach – ograniczony dostęp do aparatury diagnostycznej wysokiej klasy.
W Polsce nie istnienie aktualnie populacyjny program badań przesiewowych w raku płuca. Rozważa się plany wdrożenia takich działań, ale prawdopodobnie będą miały one charakter interwencyjny – realizowany w regionach o najniższym wskaźniku operacyjności.
Konsultacja merytoryczna: dr n. med. Aleksander Grous – specjalista chirurgii ogólnej oraz chirurgii onkologicznej – ekspert w Europejskim Centrum Zdrowia Otwock.
