Nadrzędnym celem badania przesiewowego (inaczej skrining) w kierunku nowotworu jest ujawnienie rozwijającej się choroby w stadium bezobjawowym czyli przedklinicznym. Wykrycie nowotworu, który nie daje żadnych objawów (podmiotowych ani przedmiotowych) pozwala uzyskać wysokie prawdopodobieństwo wyleczenia.
Główną korzyścią z badań przesiewowych w onkologii jest zmniejszenie liczby zgonów w populacji objętej skrinigiem. Badania przesiewowe oraz wczesne wykrycie choroby mogą skutkować również spadkiem zachorowalności na nowotwory złośliwe. Jeśli w toku badania ujawnione zostaną zmiany przednowotworowe lub rak in situ, to ich usunięcie może powstrzymać rozwój złośliwej formy choroby.
– Badania przesiewowe w onkologii mają na celu wykrycie wczesnych zmian nowotworowych, u osób bez klinicznych objawów choroby nowotworowej, u których w związku z określonymi danymi uzyskanymi z badań epidemiologicznych istnieje prawdopodobieństwo wystąpienia danego nowotworu. Badanie skrinigowe może doprowadzić do wstępnej diagnozy nowotworu, która następnie musi być potwierdzona odpowiednimi dodatkowymi badaniami – wyjaśnia dr n. med. Aleksander Grous – specjalista chirurgii ogólnej oraz chirurgii onkologicznej – ekspert w Europejskim Centrum Zdrowia Otwock.
W Polsce realizacja programów profilaktycznych podzielona jest między Ministerstwo Zdrowia (MZ), Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ) oraz jednostki samorządowe.
Badania przesiewowe w onkologii
– Zgodnie z zaleceniami WHO badania przesiewowe w Polsce są zalecane w raku piersi, raku szyjki macicy i raku jelita grubego. Inne nowotwory takie jak rak płuca, prostaty, jajnika czy czerniaki skóry nie spełniły odpowiednich kryteriów aby rozpocząć skrining. Badania takie wymagają opracowania określonych programów, różnych dla poszczególnych nowotworów, zależnych od specyfiki poszczególnych nowotworów. Dla przykładu aby rozpoznać 1 nowotwór piersi u pacjentek w wieku 40-49 lat należy wykonać 556 badań mammograficznych i 5 biopsji, ale już w grupie pacjentek w wieku 60-69 lat wystarczy 200 mammografii i 2 biopsje – wylicza ekspert.
Badaniem przesiewowym obejmuje się populację osób, która charakteryzuje się największym ryzykiem zachorowania na dany nowotwór. W przypadku nowotworów sporadycznych (nabytych) takim czynnikiem jest najczęściej wiek. W przypadku nowotworów dziedzicznych, gdzie istotną rolę na wzrost ryzyka zachorowania odgrywa genetyka – istotny jest rodzaj mutacji predysponującej do zachorowania na raka.
Aby badania przesiewowe miały określoną wartość ocenia się ich czułość, swoistość, dodatnie i ujemne warunki predykcyjne. Test zastosowany w badaniu przesiewowym powinien cechować się jak najwyższą czułością i odpowiednią swoistością.
– Czułość badania oznacza prawdopodobieństwo rozpoznania zmian patologicznych w danej grupie poddanej badaniu przy jak najmniejszej liczbie rozpoznań fałszywie dodatnich natomiast swoistość badania oznacza rozpoznanie zmian nowotworowych przy najmniejszej liczbie zmian fałszywie ujemnych – tłumaczy dr n. med. Aleksander Grous – specjalista chirurgii ogólnej oraz chirurgii onkologicznej – ekspert w Europejskim Centrum Zdrowia Otwock.
Czułość skriningu onkologicznego na poziomie 100% oznaczałaby, że wszystkie osoby chore na nowotwór zostaną rozpoznane. Swoistość testu to stosunek wyników prawdziwie ujemnych do sumy prawdziwie ujemnych i fałszywie dodatnich. Swoistość na poziomie 100% oznaczałaby, że wszyscy ludzie zdrowi w wykonanym teście diagnostycznym zostaną oznaczeni jako zdrowi.
Istotne są także czynniki ekonomiczne – skrining w kierunku nowotworów nie może być zbyt drogi. Warunkami koniecznymi dla powodzenia badań przesiewowych w onkologii są masowość i długoterminowość. Niestety, nie wszystkie typy nowotworów stanowią dobry cel dla badań przesiewowych.
Skrining w kierunku nowotworów warto przeprowadzać pod warunkiem, że:
- dana choroba charakteryzuje się istotną zachorowalnością i umieralnością
- początek choroby nowotworowej przebiega najczęściej bezobjawowo – istnieje faza przedkliniczna
- istnieje możliwość wykrycia nowotworu w fazie bezobjawowej
- istnieje możliwość skutecznej terapii
WARTO WIEDZIEĆ: PROFILAKTYKA ONKOLOGICZNA
Programy Profilaktyki Onkologicznej realizowane w Polsce
Podstawą prawną dotyczącą programów profilaktyki onkologicznej finansowanych przez NFZ jest rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 listopada 2013 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu programów zdrowotnych.
Obecnie w Polsce prowadzone są trzy świadczenia obejmujące profilaktykę onkologiczną: program profilaktyki raka piersi, raka szyjki macicy oraz badań przesiewowych raka jelita grubego. Warto dodać, że Ministerstwo Zdrowia intensywnie pracuje nad przygotowaniem nowych narzędzi i aktualizacji dostępnych obecnie programów profilaktyki onkologicznej.
Badania przesiewowe – rak piersi
Program profilaktyki raka piersi obejmuje:
- Etap podstawowy – mammografia skryningowa obu piersi – kobiety w wieku 45–74 lat (co 24 miesiące), kobiety w wieku 45–74 lat (co 12 miesięcy) z obciążeniem rodzinnym lub z mutacjami w genach BRCA1, lub BRCA2.
- Etap pogłębionej diagnostyki – skierowanie z podstawowego etapu programu – porada lekarska (skierowanie na badania, ocena wyników, rozpoznanie); mammografia uzupełniająca, USG piersi oraz biopsja cienkoigłowa lub gruboigłowa. Podjęcie decyzji dotyczącej dalszego postępowania.
Zgodnie z zaleceniami ekspertów – ultrasonografia piersi nie powinna być stosowana jako badanie przesiewowe – z wyjątkiem obrazowania tzw. gęstych piersi – co zdarza się najczęściej u kobiet poniżej 35 roku życia.
Samobadanie piersi oraz badanie lekarskie nie są de facto badaniami przesiewowymi, ponieważ nie wykazano, aby ich wykonywanie wpływało na zmniejszenie liczby zgonów z powodu raka piersi.
– Polecam, aby kobiety na urodziny robiły sobie mammografię, wtedy zapamiętają, kiedy wykonywały badanie po raz ostatni. Lepszym prezentem jest zrobienie komuś ultrasonografii w rodzinie, niż kupienie kolejnej zabawki albo jakiegoś gadżetu, dlatego że tego typu badanie może okazać się prezentem życia – podkreśla prof. Cezary Szczylik, Ordynator Oddziału Onkologii w Europejskim Centrum Zdrowia Otwock.
Badania przesiewowe – rak jelita grubego
Program badań przesiewowych raka jelita grubego obejmuje:
- osoby w wieku 50–65 lat i osoby w wieku 40–49 lat z krewnym pierwszego stopnia, u którego rozpoznano nowotwór jelita grubego – wykonanie pełnej kolonoskopii z uwidocznieniem dna kątnicy i proksymalnego fałdu zastawki Bauhina, w tym pobranie wycinków z nacieku nowotworowego lub zmian podejrzanych, usunięcie polipów do 15 mm, badanie histopatologiczne wycinków i polipów. Ustalenie dalszych zaleceń dotyczących leczenia
– Od 2010 roku obserwujemy spadek umieralności z powodu raka jelita grubego, przypisuje się to m.in. programowi badań przesiewowych wczesnego wykrywania raka jelita grubego działającego w Polsce od 2000 roku. Kolonoskopia wykonywana jest przez wykwalifikowanych lekarzy posiadających odpowiednie wyszkolenie, badania są także możliwe do wykonania w znieczuleniu ogólnym. W przypadku stwierdzenia zmian podejrzanych w jelicie pobierane są one do badania histopatologicznego – komentuje dr n. med. Aleksander Grous – specjalista chirurgii ogólnej oraz chirurgii onkologicznej – ekspert w Europejskim Centrum Zdrowia Otwock.
W najbliższym czasie planowane są zmiany i wdrożenie testu FIT jako elementu profilaktyki raka jelita grubego. Wprowadzenie testu FIT zastąpi przesiewową kolonoskopię, a nowe badanie może zwiększyć uczestnictwo w programie profilaktyki raka jelita grubego, gdyż wielu pacjentów obawia się inwazyjnego charakteru kolonoskopii. Dopiero pozytywny wynik testu FIT będzie wskazaniem do dalszej diagnostyki.
Badania przesiewowe – rak szyjki macicy
Program profilaktyki raka szyjki macicy
- Etap podstawowy – kobiety wieku 25–59 lat (co 36 miesięcy) – pobranie materiału z szyjki macicy do przesiewowego badania cytologicznego.
- Etap diagnostyczny – kobiety wieku 25–59 lat obciążone czynnikami ryzyka (co 12 miesięcy) – badanie mikroskopowe materiału z szyjki macicy – wynik według systemu Bethesda 2001.
- Etap pogłębionej diagnostyki – skierowanie z etapu podstawowego – kolposkopia lub kolposkopia z celowanym pobraniem wycinków i badaniem histopatologicznym.
Wychodząc naprzeciw rekomendacjom ekspertów w marcu 2025 roku Ministerstwo Zdrowia planuje zmiany w programie profilaktyki raka szyjki macicy i jego poszerzony o dwa nowoczesne badania: test HPV HR oraz cytologię na podłożu płynnym (LBC).
- Zmiany w programie profilaktyki raka szyjki macicy: kobiety w wieku 25-64 lata będą mogły wykonać na NFZ badanie w kierunku wirusa HPV (test HPV DNA HR). Refundowana procedura będzie przysługiwać raz na 5 lat.
Nowe programy profilaktyki onkologicznej – skrining raka
Warto podkreślić, że Ministerstwo Zdrowia przygotowuje wprowadzenie nowych programów profilaktyki onkologicznej w 2025 roku i kolejnych latach, w oparciu o realizację i wyniki Narodowej strategii Onkologicznej oraz rekomendacje organizacji europejskich.
Wprowadzane są nowe technologie jak test HPV-DNA dla raka szyjki macicy, test FIT jako alternatywa dla kolonoskopii oraz Mobilne Centra Niskodawkowej Tomografii Komputerowej. Nowe inicjatywy mają na celu zwiększenie dostępności i skuteczności wczesnej diagnostyki onkologicznej oraz włączenie zaawansowanych technologii do programów profilaktycznych.
- Profilaktyka raka szyjki macicy – dodanie testu HPV-DNA jako metody przesiewowej.
- Profilaktyka raka jelita grubego – test FIT (na obecność krwi utajonej) jako alternatywa dla kolonoskopii.
- Profilaktyka raka płuca – wprowadzenie badań przesiewowych w grupach wysokiego ryzyka jako świadczenia gwarantowanego. Mobilne jednostki NDTK dla osób z grup ryzyka w obszarach oddalonych.
- Profilaktyka raka prostaty – nowy program. Badania przesiewowe w grupach wysokiego ryzyka.
Niestety, objęcie populacji programami profilaktyki w Polsce jest bardzo niskie, a udział Polaków w programach profilaktycznych, szczególnie tych związanych z zapobieganiem nowotworom – niewystarczający.
Istnieje potrzeba edukacji podkreślającej, że badania przesiewowe mają na celu upewnienie o stanie zdrowia, a ewentualne wykrycie choroby na wczesnym etapie, daje szansę na remisję i trwałe wyleczenie.
