Niedożywienie stanowi poważnym problemem dotyczący osób cierpiących na choroby przewlekle (w tym choroby nowotworowe) i jest stanem organizmu wywołanym niedoborem składników odżywczych. Walka z niedożywieniem w onkologii wpisuje się w kompleksowy proces nazywany najlepszym leczeniem wspomagającym.
Krótkotrwałe ograniczenie przyjmowania pokarmów nie niesie za sobą daleko idących następstw pod warunkiem, że dostarczamy choremu odpowiednią ilość płynów. Przedłużający się w czasie niedostatek pokarmu może pociągać za sobą liczne niekorzystne skutki.
Bezpośrednim objawem niedożywienia u chorych na raka jest spadek masy ciała i utrata wagi. Warto pamiętać, że niedożywienie w chorobie nowotworowej stanowi negatywny czynnik rokowniczy i wymaga wprowadzenia odpowiednik działań.
Niedożywienie w chorobie nowotworowej
Walka z niedożywieniem u pacjentów onkologicznych ma na celu nie tylko podniesienie jakości ich życia, ale stanowi istotny czynnik wpływający na odpowiedź na prowadzone leczenie i w konsekwencji na poprawę całkowitego wyniku terapeutycznego.
Szacuje się, że czas pobytu w szpitalu osób niedożywionych jest o 40-70% dłuższy w stosunku do pacjentów odżywionych prawidłowo.
W kontekście chorób onkologicznych, których konsekwencje mogą prowadzić do niedożywienia wymienia się przede wszystkim: nowotwory jamy ustnej, raka gardła, raka przełyku, raka żołądka oraz inne nowotwory w zaawansowanym stadium rozwoju, zwłaszcza podczas leczenia onkologicznego.
Niedożywienie u pacjenta onkologicznego prowadzi do ogólnego osłabienia organizmu, zmniejsza działanie sił obronnych organizmu (zmniejsza odporność), wpływa na wydłużony okres powrotu do zdrowia i gorszą tolerancję skutków ubocznych terapii onkologicznej.
POLECAMY: DIETA W CHOROBIE NOWOTWOROWEJ
Niedożywienie nowotworowe – przyczyny
Przyczyny postępującego niedożywienia w chorobie nowotworowej są różne i wiążą się z samym faktem zachorowania na nowotwór złośliwy. Wynikają z miejscowego wzrostu guza, odpowiedzi organizm na obecność tkanki nowotworowej, prowadzonego leczenia czy zaburzeń metabolicznych.
Niedożywienie może wynikać z niedoboru kalorycznego i/lub białkowego oraz jest związane z niewystarczającą podażą składników odżywczych zawartych w organizmie. Niedożywienie może być spowodowane niedostatecznym przyjmowaniem, wchłanianiem lub przyswajaniem składników pokarmowych lub zwiększonymi stratami i zapotrzebowaniem wynikającym z procesów katabolicznych.
W prawidłowej diecie powinno znajdować się białko pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego oraz energia w postaci węglowodanów i tłuszczy. Dodatkowo dieta powinna dostarczać makroelementy (pierwiastki takie jak sód, potas, żelazo, wapń, fosfor) i mikroelementy (molibden, mangan, selen, cynk, chrom, miedź, jod) oraz witaminy.
Niedożywienie jest skutkiem różnicy pomiędzy zapotrzebowaniem organizmu na energię i poszczególne składowe diety a ich podażą. Różnica ta może wynikać z jednej strony ze zwiększonego zapotrzebowania, do którego dochodzi w przebiegu chorób przewlekłych, okresu okołooperacyjnego, rehabilitacji, gojenia ran, a z drugiej zaś strony z ograniczenia spożywania pokarmów.
Szczegółowe zalecenia żywieniowe dla pacjentów onkologicznych różnią się zależnie od rodzaju prowadzonego leczenia i typu nowotworu. Ogólnie można powiedzieć, że w trakcie terapii onkologicznej wzrasta zapotrzebowanie organizmu pacjenta na wiele składników odżywczych.
Barierą w ich uzupełnianiu są trudności w przyjmowaniu pokarmów ze względu na ich konsystencję, zapach, problemy z suchością w ustach, połykaniem i brakiem apetytu. W tej sytuacji pojawia się ryzyko wystąpienia deficytu kalorycznego, spadku masy mięśniowej i niedożywienia.
Rozpoczęcie leczenia onkologicznego może nasilać niedożywienie pomimo uzyskania regresji nowotworu.
PRZEJDŹ DO: LECZENIE ŻYWIENIOWE W ONKOLOGII
Niedożywienie – rodzaje
- Niedożywienie typu marasmus – ten typ niedożywienia związany jest z niedoborem białkowo-kalorycznym, czyli jest wynikiem przewlekłego głodzenia. Jego następstwem są: zmniejszenie masy ciała i innych wskaźników stanu odżywienia białkowego oraz osłabienie siły mięśniowej. Skrajnym przykładem tego rodzaju niedożywienia jest wyniszczenie nowotworowe.
- Niedożywienie typu kwashiorkor to ostre niedożywienie z hipoalbuminemią i obrzękami. W stanie tym nie dochodzi do zmniejszenia masy ciała, co bywa przyczyną wielu pomyłek. Charakterystyczne jest obniżenie stężenia w surowicy albumin i białek o krótkim okresie półtrwania oraz niewystępowanie zmniejszenia się rezerw tłuszczowych i mięśniowych. W tym typie niedożywienia stosuje się najczęściej żywienie dojelitowe.
- Niedożywienie typu mieszanego występuje w stanach dużego hiperkatabolizmu przy niedostatecznym dowozie białka. Pogorszeniu ulegają wszystkie wskaźniki stanu odżywienia, w tym masa ciała i wskaźniki antropometryczne oraz laboratoryjne.
Niedożywienie przy raku – objawy
Konsekwencje niedożywienia dla chorych na nowotwór są złożone. Właściwie wszystkie narządy i układu dotknięte są skutkami niedożywienia.
Pierwszym objawem niedożywienia jest ubytek masy ciała, czyli spadek wagi ciała, początkowo z tkanki tłuszczowej, a z czasem również z mięśni.
Ubytek masy mięśniowej u chorych jest bardzo niekorzystny, ponieważ zmniejsza siłę mięśniową, upośledza, a z czasem nawet uniemożliwia aktywność fizyczną i obniża skuteczność rehabilitacji. Zmniejszenie aktywności ruchowej, brak pionizacji i unieruchomienie zwiększają ryzyko powstawania zakrzepicy w układzie żylnym.
Niedożywienia ma istotny wpływ na układ odpornościowy, odpowiedzialny m.in. za zwalczanie infekcji. Im gorsza sprawność układu immunologicznego, tym większe ryzyko na infekcje. Niedożywienie u pacjentów onkologicznych wpływa w sposób bezpośredni i pośredni na proces gojenia się ran oraz wywiera negatywny wpływ na psychikę chorego i jego nastawienia do leczenia. Objawia się u pacjentów zmęczeniem, pogorszeniem nastroju, apatią i nasiloną drażliwością.
Według danych National Cancer Institute nawet 40% pacjentów onkologicznych umierających na raka nie odchodzi bezpośrednio z powodu choroby nowotworowej, a z niedożywienia.
Do najbardziej czytelnych symptomów postępującego niedożywienia należy spadek masy ciała. Utrata masy ciała u chorych na nowotwory to często pierwszy sygnał rozwijającej się choroby, choć może ona pojawić się na każdym jej etapie. Główną przyczyną nadmiernego spadku masy ciała jest ograniczenie ilości przyjmowanego pokarmu spowodowane m.in.:
- wzrostem guza, który pozyskując składniki odżywcze z organizmu chorego, powoduje szereg zaburzeń metabolicznych, co prowadzi do powstania zaburzeń łaknienia i nudności;
- reakcją układu obronnego (immunologicznego) na obecność guza i towarzyszącego chorobie nowotworowej przewlekłego zapalenia, w wyniku którego zahamowane zostaje łaknienie, a zwiększony zostaje metabolizm;
- problemami związanymi z umiejscowieniem guza (utrudnione gryzienie, zaburzenia połykania, ból, szybko pojawiające się uczucie sytości, zaburzenia żołądkowo-jelitowe)
- skutkami ubocznymi leczenia onkologicznego
- zmęczeniem, strachem, depresją.
Współwystępowanie powyższych czynników związanych z chorobą nowotworową i jej terapią może pogarszać w znaczący sposób stan odżywienia pacjenta. Nadmierna utrata masy ciała prowadzi do niedożywienia i rozwoju wyniszczenia nowotworowego (kacheksja nowotworowa), dlatego należy jej przeciwdziałać.
ZOBACZ POWIĄZANE: OBJAWY RAKA
Niedożywienie u pacjentów onkologicznych – jak zapobiegać
- Jeść często niewielkie porcje, o regularnych porach.
- Płyny wypijać pomiędzy posiłkami, a nie w ich trakcie.
- W przerwach między posiłkami zjadać drobne przekąski (budynie, kisiele, owoce, jogurty).
- Zwiększyć kaloryczność posiłków poprzez dodawanie do potraw (kasz, makaronów, ryżu, ziemniaków) oleju, oliwy, śmietany, świeżego masła.
- Do zup i sosów dodawać jaja, pełnotłusty jogurt, mleko w proszku, śmietankę.
- Zwiększyć spożycie pełnowartościowego białka (sery twarogowe, chude mięso, ryby, białko jaja).
- Na pół godziny przed posiłkiem wyjść ma krótki spacer lub wykonać kilka prostych ćwiczeń w przewietrzonym pomieszczeniu, aby pobudzić apetyt.
- Rozważyć stosowanie gotowych preparatów odżywczych dla osób chorych na nowotwory.
Do identyfikacji niedożywienia i ustalenia jego stopnia stworzono odpowiednie narzędzia oparte na licznych wskaźnikach subiektywnych i obiektywnych. Wśród stosowanych obecnie narzędzi pomiarów niedożywienia wymienia się skale PG-SGA, SGA i NRS 2000.
Jak niedożywienie wpływa na leczenie onkologiczne?
Nadmierna utrata masy ciała, niedożywienie i postępujące wyniszczenie nowotworowe u chorych na raka mogą prowadzić do pogorszenia ogólnego stanu sprawności psychomotorycznej, potęgować poczucie zmęczenia i osłabienia oraz wzmagać ryzyko depresji. Z upływem czasy na skutek pogłębiających się deficytów składników odżywczych dochodzi również do spadku odporności organizmu i zwiększenia podatności na infekcje.
U osób z niedożywieniem częściej występują powikłania po operacjach chirurgicznych takie jak np. trudności w gojeniu się ran, infekcje układu oddechowego, infekcje układu moczowego, zaburzenia funkcji wątroby i niewydolność nerek.
W związku z niedożywieniem pacjentów obserwuje się gorszą tolerancję na leczenie chemioterapią i radioterapią. Często może to stanowić przyczynę przedwczesnego zakończenia terapii onkologicznej lub przerwy w jej przebiegu. Im lepszy stan odżywienia w momencie wykrycia nowotworu, tym wyższa skuteczność terapii onkologicznej i większa szansa na skuteczne wyleczenie.
Pacjent dobrze odżywiony ma większe szanse na przeżycie i ma siły, aby walczyć. Niedożywienie sprawia, że chorzy z choroba nowotworową o potencjalnie dobrym rokowaniu mogą źle zareagować na terapię.
Nieprawidłowe żywienie oraz ubytki w stanie odżywienia u pacjenta onkologicznego (niedożywienie/wyniszczenie nowotworowe) mogą negatywnie wpływać na działanie układu immunologicznego, zwiększać ryzyko zakażenia i niebezpieczeństwo powikłań pooperacyjnych, obniżają tolerancję terapii onkologicznej, osłabiają odbudowę uszkodzonych komórek oraz zwiększają ryzyko przedwczesnego zgonu.
ZOBACZ: OKOŁOOPRACYJNE PRZYGOTOWANIE ŻYWIENIOWE
Niedożywienie w chorobie nowotworowej – leczenie
Zgodnie z wytycznymi ESPEN leczenie żywieniowe powinno rozpocząć się w przypadku stwierdzenia niedożywienia lub gdy przewidywana przerwa w przyjmowaniu pokarmów przez chorego wynosi powyżej 7 dni oraz gdy spodziewana jest niedostateczna podaż (poniżej 60% szacowanego zużycia energii) przez okres powyżej 10 dni. Należy uzupełniać różnicę pomiędzy aktualną podażą a wyliczonym zapotrzebowaniem u danego pacjenta.
– Zawsze zaczynamy od rzeczy najprostszej – od porady dietetyka. Tylko 10% chorych naprawdę nie może jeść i wymaga poważniejszej interwencji. Reszta jest niedożywiona – jedzą, ale albo źle, albo za mało. Dietetyk pyta o to, co pacjent zjada, w jakiej postaci, kiedy. Jest bardzo pomocny. W następnej kolejności pacjent może wspierać się różnymi odżywkami. To taki rodzaj płynnej diety w kartonikach lub buteleczkach. To bardzo pomaga, kiedy ktoś niedojada. Niestety, takie odżywki nie są refundowane. Jeśli te metody nie pomagają sięgamy po bardziej inwazyjne, ale wciąż zupełnie bezpieczne – zakładanie specjalnego zgłębnika przez nos lub robienie tzw. przetoki jelitowej. Żywienie sztuczne jest już refundowane. Dopiero na samym końcu sięgamy po dożywianie dożylne. Takie sytuacje są jednak rzadkie. Unikamy ich, bo zawsze jest lepiej, jak układ pokarmowy choć trochę sam funkcjonuje – opisuje żywieniową ścieżkę postępowania u pacjentów niedożywionych dr Stanisław Kłęk, prezes Polskiego Towarzystwa Żywienia Dojelitowego.
Prowadzenie terapii żywieniowej u chorych na nowotwory złośliwe w trakcie leczenia przeciwnowotworowego wymaga stałej kontroli opartej na protokołach metabolicznych związanych z nadzorem chorych, u których stosowane są specjalne sposoby żywienia lub suplementacja żywieniowa
Warto podkreślić, że zmiana programu żywienia i sposobu podaży mieszanin odżywczych w celu leczenia niedożywienia i osiągnięcia zamierzonych celów jest możliwa na niemal każdym etapie terapii przeciwnowotworowej.
ZOBACZ WIĘCEJ: WSPARCIE ŻYWIENIOWE W CHOROBIE NOWOTWOROWEJ