Ból jest zjawiskiem wielowymiarowym, będącym wynikiem złożonej interakcji między czynnikami fizjologicznymi, psychologicznymi, poznawczymi i społecznymi. Nie jest on czystym, fizycznym doświadczeniem – obejmuje różne wymiary człowieka, takie jak osobowość, afekt, poznanie, zachowanie oraz relacje społeczne. Elementy te wpływają zarówno na odczuwanie bólu, jak i na reakcję na jego leczenie. Mimo to psychospołeczne przyczyny i konsekwencje bólu są często pomijane.
Psychologiczne aspekty bólu nowotworowego u Pacjentów onkologicznych przedstawia psycholog Monika Paleczna, autorka bloga onkorodzina.pl.
Psychologiczne aspekty bólu nowotworowego
U pacjentów onkologicznych ból występuje bardzo często. Szacuje się, że dotyka on 50-90% chorych na nowotwór. Z psychologicznego punktu widzenia ból nowotworowy stanowi wyzwanie z kilku powodów. Po pierwsze, występowanie bólu może budzić obawy o progres choroby i prowadzić do nieadaptacyjnych reakcji. Po drugie, chociaż uważa się, że ból nowotworowy jest związany z czynnikami stricte biologicznymi (np. progresją choroby), to często utrzymuje się on, kiedy pacjenci są w remisji. Wreszcie, wciąż nie docenia się znaczenia emocji i stresu oraz oddziaływania psychologicznego w leczeniu i utrzymywaniu się bólu.
Ból nowotworowy nie tylko wpływa na jakość życia, ale jest też ważnym czynnikiem predykcyjnym przeżycia. Co więcej, badania pokazują, że może być uważany za sam patogen, który ułatwia progresję choroby. Tymczasem pomimo postępów w leczeniu, ból nowotworowy wciąż pozostaje nieodpowiednio leczony.
Ból nowotworowy a funkcjonowanie pacjentów
Ból onkologiczny jest związany z różnymi aspektami psychologicznego funkcjonowania pacjentów:
- Funkcjonowanie społeczne: Ból utrudnia udział w różnych czynnościach społecznych, w tym realizowanie hobby i kontakty z przyjaciółmi. Zmienia także role w rodzinie. Silny partner staje się słabą osobą, która potrzebuje pomocy, nawet przy prostych zadaniach.
- Wsparcie społeczne: Wyższy poziom bólu jest związany z niższym poziomem wsparcia społecznego. Istotną rolę odgrywa tutaj stres. Pacjenci, którzy nie mają społecznej sieci wsparcia gorzej radzą sobie ze stresującymi zdarzeniami. A stres ma ogromne znaczenie w odczuwaniu bólu.
- Funkcjonowanie poznawcze: Ból nowotworowy wpływa na zdolność do koncentracji i skupiania uwagi. Utrudnia czytanie książek, rozwiązywanie krzyżówek i podejmowanie aktywności, które wymagają wysiłku intelektualnego.
- Radzenie sobie: Katastroficzny styl radzenia sobie, oparty na nierealistycznej ocenie stresu, zwiększający wymiar problemu jest związany z częstszym doświadczaniem silniejszego bólu.
- Depresja: Jak dotąd nie jest znany kierunek zależności między depresją a bólem. Większość badań wskazuje, iż raczej to depresja ma silniejszy wpływ na ból, niż odczuwany ból na depresję. Z pewnością natężenie bólu jest związane z intensywnością depresji. Tak więc skuteczne leczenie współistniejącej z bólem depresji odgrywa istotną rolę w optymalizacji leczenia przeciwbólowego.
- Emocje i nastrój: W epizodach intensywnego bólu występują zmiany nastroju i emocji. Uzyskanie skutecznej ulgi w bólu fizycznym może pomóc złagodzić psychiczne cierpienie, a podejmowanie kroków w celu zmniejszenia stresu psychicznego może poprawić leczenie bólu nowotworowego. Ból jest również silnie związany z obawami i niepokojem emocjonalnym. Niektórzy pacjenci chorzy na raka obawiają się, że ból wskazuje na progresję lub nawrót choroby. Wówczas motywowani lękiem nie zgłaszają pojawiających się objawów choroby. Podobnie, obawiając się niekorzystnych skutków leczenia bólu, dochodzą do wniosku, że w tej sytuacji ból będzie mniejszym złem. W zaawansowanym stadium ból jest często postrzegany jako ciągłe przypomnienie o postępie choroby i perspektywie śmierci.
- Niepewność: Większa niepewność związana z chorobą powoduje znaczne ryzyko silniejszego odczuwania bólu. Niepewność wzrasta, gdy pacjentom brakuje informacji lub wiedzy, aby zrozumieć ich stan lub objawy. Może pojawiać się także, gdy wyniki są nieprzewidywalne, a zasoby (np. wsparcie społeczne, opieka medyczna, edukacja) niewystarczające, aby zapewnić pacjentom poczucie kontroli nad chorobą.
- Stres: Nieuzasadniony ból zwiększa ryzyko psychicznego stresu. Ból, który pojawia się nagle i bez konkretnej przyczyny może wywoływać myśli, że na pewno dzieje się coś złego.
- Potrzeba bycia dobrym pacjentem: Niektórzy pacjenci chcą być postrzegani jako “dobrzy”. Wówczas, nie chcąc zawieść lekarza, nie mówią mu, że pojawił się ból.
- Własne przekonania: Istnieje przekonanie wśród pacjentów, że aby terapia była skuteczna, to musi boleć. Wychodzą wówczas z założenia, że ból jest nieodłącznym elementem, który po prostu trzeba zaakceptować. Innym przekonaniem jest przeświadczenie, że z danym bólem nic nie da się zrobić, a więc należy go znosić takim jaki jest.
- Jakość życia: Pacjenci, którzy nie odczuwają bólu lub oceniają go jako łagodny lepiej oceniają swoje samopoczucie, niż chorzy z bólem umiarkowanym lub silnym. Najważniejszymi elementami, które wpływają na jakość życia, są: ostrość oraz przewlekłość bólu, poczucie dostępu do środków przeciwbólowych oraz zaburzenia psychospołeczne przypisywane bólowi. Osoby z zaawansowaną chorobą, które doświadczają bólu są bardziej narażone na wystąpienie trudności w codziennych czynnościach, takich jak jedzenie, mycie, chodzenie, zmiana pozycji czy spanie. Uzależnienie od innych w spełnianiu podstawowych potrzeb znacząco obniża jakość życia.
- Jakość snu: Aż 78% pacjentów zgłaszających ból doświadcza w jakimś okresie złej jakości snu. Najczęstszymi problemami są trudności z zasypianiem, bezsenność oraz budzenie się w nocy. Z kolei brak snu może wtórnie nasilać ból i utrudniać radzenie sobie z nim. Pacjenci, którzy z powodu bólu skarżą się na jakość swojego snu wyrażają więcej lęku i uczuć depresyjnych niż ci, którzy śpią przez całą noc.
Metody radzenia sobie z bólem
Wraz z rosnącymi dowodami dotyczącymi wpływu czynników psychologicznych na ból nowotworowy, wzrosło zainteresowanie interwencjami psychologicznymi, które zmniejszają ból odczuwany przez pacjentów z zaawansowaną chorobą. Silne i spójne wyniki badań potwierdzają skuteczność interwencji psychologicznych w łagodzeniu bólu w przypadku różnych diagnoz nowotworowych. Terapie psychologiczne i behawioralne dotyczące bólu nowotworowego należy jednak traktować jako dodatki, a nie jako alternatywę dla biologicznych metod jego leczenia.
Ludzie, którzy doświadczają bólu nowotworowego, zazwyczaj oprócz farmakoterapii stosują szereg strategii radzenia sobie z nim oraz minimalizowania jego skutków. Najpopularniejszą formą terapii jest terapia poznawczo-behawioralna (CBT). Trening poznawczy skupia się na przeformułowaniu katastroficznych myśli związanych z bólem (np. „będzie się tylko pogarszać”, „nie mogę przestać o tym myśleć”, „nie mogę tego znieść”), przygotowując alternatywne i bardziej adaptacyjne myśli ( np. „mogę to zrobić”). W czasie treningu behawioralnego pacjenci uczą się korzystania z zachowań adaptacyjnych, w tym angażowania się w czynności rozpraszające uwagę, działania stymulujące czy wykorzystujące ciepło, lód lub ruch.
Pacjenci mogą być uczeni “harmonogramu” bólu. Obserwują wówczas kiedy najczęściej się pojawia i jakie czynniki go nasilają. Dla przykładu, jeśli pacjenci zaobserwują, że ich ból jest mniej dokuczliwy rano, to będzie to informacja, iż priorytetowe czynności powinny być wykonywane na początku dnia. Istotną rolę odgrywa także trening relaksacyjny oraz edukacja. Jej celem jest nauczenie pacjentów, jak rozumieć i komunikować swoje bóle i potrzeby w zakresie leczenia.
.
We współczesnej onkologii niezbędne są wielodyscyplinarne zespoły, aby w ramach standardowej opieki nad leczeniem bólu integrować klasyczną opiekę przeciwbólową oraz specjalistyczną wiedzę w zakresie interwencji psychologicznych i behawioralnych.
Literatura:
Syrjala, K. L., Jensen, M. P., Mendoza, M. E., Yi, J. C., Fisher, H. M., & Keefe, F. J. (2014). Psychological and behavioral approaches to cancer pain management. Journal of Clinical Oncology, 32(16), 1703-1712.
Strang, P. (1998). Cancer pain-a provoker of emotional, social and existential distress. Acta Oncologica, 37(7-8), 641-644.
Zaza, C., & Baine, N. (2002). Cancer pain and psychosocial factors: a critical review of the literature. Journal of pain and symptom management, 24(5), 526-542.
