Wynaczynienia cytostatyków to przypadkowe, niezamierzone przedostanie się leku poza naczynie żylne do tkanek otaczających lub bezpośrednie nacieczenie tkanek poprzez błędne podanie leku, które może prowadzić do miejscowych stanów zapalnych, owrzodzeń, a nawet martwicy.

Odczyny miejscowe związane z wynaczynieniem cytostatyków należą do jednych z najczęstszych objawów niepożądanych chemioterapii. Do wynaczynienia dochodzi w od 0,1% do 6% wszystkich dożylnych iniekcji w chorobach nowotworowych. Nasilenie reakcji po wynaczynieniu cytostatyku może mieć różny stopień – od niewielkiego zaczerwienienia, obrzęku i bólu do ciężkiego, nieodwracalnego owrzodzenia, które wymaga leczenia chirurgicznego.

Wynaczynienia cytostatyków – które leki je powodują?

Charakter uszkodzeń, jakie powoduje chemioterapia może być różny w zależności od wynaczynionego leku. Z tego względu leki dzielimy na silnie uszkadzające, drażniące i nieuszkadzające. Leki silnie uszkadzające mogą powodować pęcherze i głębokie uszkodzenia tkanek otaczających naczynie. Objawy mogą wystąpić natychmiast po przedostaniu się leku poza żyłę lub w kilka dni po zdarzeniu. Stopień uszkodzeń zależy również od stężenia leku i od wynaczynionej objętości.

Najlepiej poznano mechanizmu uszkodzenia tkanek spowodowanych przed leki z grupy antracyklin oraz alkaloidów Vinca. Cytostatyki, które mają wysoki potencjał niszczący to: Amsakryna, Cisplatyna (>0,5 mg.ml), Daktynomycyna, Daunorubicyna, Epirubicyna, Idarubicyna, Mitomycyna C, Nitrogranulogen, Winblastyna, Winkrystyna, Winorelbina, Windezyna.

Czasami może dochodzić do zjawiska wynaczynienia cytostatyków na zasadzie zjawiska pamięci. Gdy podczas kolejnego cyklu następującego po wynaczynieniu do założenia obwodowego dostępu naczyniowego wykorzystuje się przeciwlegle ramię, obserwuje się pomimo to ponownie zapalenie i reakcję skórną w miejscu wcześniejszego wynaczynienia.

SPRAWDŹ: PORT NACZYNIOWY

Zapobieganie wynaczynieniom przy chemioterapii

Objawy związane z wynaczynieniami chemioterapii można znacznie ograniczyć, jeśli przestrzega się zasad prawidłowego podawania dożylnego cytostatyków. Oto kilka ważnych reguł:

  • Przed wlewem leków cytostatycznych bądź iniekcją należy wybrać właściwe naczynie krwionośne i unikać podawania leków do naczyń położonych na grzebietowej części dłoni i w okolicy stawów.
  • Należy unikać podawania leków do naczyń, w których w ciągu 48 godzin wykonywane było wkłucie powyżej planowanego.
  • Jeśli to możliwe, leki silnie uszkadzające powinno podawać się przez wkłucia centralne, a w przypadku wlewów ciągłych tych leków, powinno to być obowiązkowe postępowanie.
  • Należy starać się nie podawać cytostatyków do naczyń drobnych, łamliwych oraz na kończynach z upośledzonym krążeniem, obrzękiem lub porażeniami.
  • Powinno unikać się naczyń żylnych, które sąsiadują ze ścięgnami, nerwami, tętnicami oraz miejsc o wysokim ciśnieniu żylnym.
  • Leki silnie uszkadzające należy podawać w pierwszej kolejności
  • Naczynia należy przepłukiwać objętością ok. 10 ml roztworu 0,9 Nacl lub 5% glukozy przed podaniem leku, w trakcie podania „z ręki” co 2-3 min, oraz zawsze po zakończeniu chemioterapii.

SPRAWDŹ: PORT NACZYNIOWY

Wynaczynienia cytostatyków – postępowanie

Mimo stosowania powyższych reguł, może dojść do powstania wynaczynienia cytostatyków. Na ogół wynaczyniony lek powoduje podskórny naciek, któremu towarzyszy ból. W ciągu kilku godzin rozwija się obrzęk i zaczerwienienie. Martwica i owrzodzenie rozwijają się w ciągu 7-28 dni. Do rozwoju martwicy dochodzi w 25 % przypadków wszystkich wynaczynień leków silnie uszkadzających.

Towarzyszy jej bardzo silny ból, który wymaga leczenia silnymi środkami przeciwbólowymi. W takim wypadku konieczna jest też interwencja chirurgiczna. Do częstszych i mniej groźnych objawów wynaczynień leków cytostatycznych należą świąd, pieczenie, ból, dyskomfort, zaczerwienienie, objawy zapalenia żyły. Te objawy ustępują same i nie pozostawiają odległych skutków.

Jeśli dojdzie do wynaczynienia cytostatyków należy przerwać podawanie kroplówki lub leku „z ręki”.

Przed usunięciem igły należy podjąć próbę aspiracji pozostałego w naczyniu leku. Następnie, jeśli istnieje lek, który jest antidotum użytego cytostatyku należy go podać tą samą drogą. Dodatkowo ostrzykujemy nim sąsiadujące tkanki. Następnie u chorych należy stosować okłady, a kończyny, w których doszło do wynaczynienia powinny znajdować się w pozycji uniesionej przynajmniej przez pierwsze 2 doby po wynaczynieniu chemii.

W przypadku wynaczynienia cytostatyków spowodowanych lekami z grupy alkaloidów vinca należy stosować hialuronidazę i ciepłe okłady. W przypadku paklitakselu również hialuronidazę, ale zimne okłady. W przypadku innych cytostatyków z wyjątkiem oksaliplatyne należy stosować przede wszystkim zimne okłady z lodu. Gdy dojdzie do wynaczynienia antracyklin zaleca się okłady i maści z DMSO oraz deksrazoksan dożylnie. Maści i inne formy DMSO zaleca się również, gdy wynaczyni się mitomycyna C, mitoksantron, docetaksel i cisplatyna. W razie nieustępującego bólu konieczna konsultacja z lekarzem.

Wynaczynienia cytostatyków po chemioterapii, bibliografia
J. Meder, Podstawy onkologii klinicznej, Warszawa 2011.
J. Markowska, R. Mądry, Terapie wspomagające w nowotworach złośliwych, Wrocław 2011.
K. Krzemieniecki, Leczenie wspomagające w onkologii, Poznań 2008.

PRZEJDŹ DO: LECZENIE WSPOMAGAJĄCE