Raka gruczołu krokowego uznaje się współcześnie za jeden z największych problemów medycznych. Rak stercza stanowi drugą – po nowotworze płuc – przyczyną zgonów i jest najczęstszym nowotworem złośliwym u mężczyzn w Unii Europejskiej. Częstość występowania raka gruczołu krokowego rośnie wraz z wydłużającym się ogólnym czasem przeżycia. Zwiększona wykrywalność nowotworu związana jest także z upowszechnianiem oznaczania stężenia PSA w surowicy u osób bez objawów choroby (skrining) oraz ze zwiększającą się świadomością zdrowotną mężczyzn na ten temat.

W dniach 24-28 września obchodzimy Tydzień Urologii 2018. Z tej okazji prezentujemy Państwu publikację poświęconą tematyce raka gruczołu krokowego przygotowaną we współpracy z lek. med. Wojciechem Malewskim z II Kliniki Urologii CMKP w Europejskim Centrum Zdrowia Otwock oraz mgr inż. biotechnologii Marleną Wolek – ekspertem Centrum Badań DNA w Poznaniu.


Czynniki ryzyka zachorowania na raka gruczołu krokowego

Na częstość występowania nowotworu gruczołu krokowego wpływa wiele czynników: predyspozycje genetyczne, pochodzenie etniczne, obszar zamieszkania, wiek, stan socjo-ekonomiczny, styl życia, miejsce pracy oraz nawyki żywieniowe. Głównym czynnikiem ryzyka zachorowania jest wiek.  Rak prostaty rzadko występuje przed 40 rokiem życia, a średni wiek zachorowania przekracza u chorych 70 lat.

Według danych pochodzących z badań sekcyjnych – po 80 roku życia komórki nowotworowe spotyka się u większości mężczyzn, jednak przeważająca większość z nich umiera z innych przyczyn – „nie na raka gruczołu krokowego, ale z rakiem gruczołu krokowego”.

Połączenie predyspozycji genetycznych oraz nieodpowiedniego stylu życia zwiększa ryzyko wystąpienia raka gruczołu krokowego. Znaczenie wpływające na wzrost ryzyka zachorowania na raka prostaty ma m.in. nieodpowiednia dieta uboga w warzywa i owoce. Wśród czynników ryzyka raka prostaty wymienia się nadużywanie alkoholu, palenie papierosów oraz częste stany zapalne u osób o nieuregulowanym życiu płciowym.

O ile bardzo wczesna postać raka gruczołu krokowego (subkliniczna) występuje we wszystkich populacjach z podobną częstotliwością, to można zaobserwować znacznie odmienne częstości występowania raków klinicznych. Częstość występowania raka gruczołu krokowego z objawami klinicznymi jest kilkanaście razy wyższa w Stanach Zjednoczonych niż w Japonii. Wskazuje to na istotną rolę czynników środowiskowych w etiologii tego nowotworu i w przechodzeniu raka w stanie utajonym w formę jawną.

Rak gruczołu krokowego w około 9% przypadków jest chorobą dziedziczną. Występuje on wtedy u osób młodszych. Wobec tego konieczne jest wykonanie badań profilaktycznych w młodszym wieku u mężczyzn, u których w najbliższej rodzinie występował rak stercza. Ciekawostką pozostaje fakt zwiększenia ryzyka raka stercza u Japończyków przeprowadzających się do Kalifornii. Wydaje się więc, że ogólnie rozumiany zdrowy styl życia i dieta stanowią o profilaktyce tej choroby – tłumaczy lek. med. Wojciech Malewski z II Kliniki Urologii CMKP w Europejskim Centrum Zdrowia Otwock.

rak gruczolu krokowego dziedziczenie

Profilaktyka raka gruczołu krokowego

Wśród czynników środowiskowych mających negatywny wpływ na zwiększone ryzyko zachorowania na raka gruczołu krokowego wymienia się dietę bogatą w nasycone tłuszcze pochodzenia zwierzęcego. Ochronne działanie przypisuje się natomiast diecie zawierającej witaminę E, selen, bogatej w pomidory (likopen) lub soję, zwierającej isoflawony (genisteinę) i retinoidy. To właśnie wpływem odpowiedniej diety tłumaczy się rzadsze występowanie raka gruczołu krokowego u Japończyków, Chińczyków czy Żydów.

Częste spożywanie pomidorów, zwłaszcza sosu pomidorowego, zmniejsza ryzyko zachorowania na raka gruczołu krokowego, ponieważ warzywa zawierają likopen, karotenoid i potencjalny silny antyoksydant. Fińskie badanie profilaktycznego ATBC (Alpha-Tocopherol, BetaCarotene Cancer Prevention) wykazało 40% zmniejszenie zachorowalności i umieralności z powodu raka gruczołu krokowego u mężczyzn przyjmujących alfa-tokoferol (rozpuszczalna w tłuszczach witamina E) w porównaniu z przyjmującymi placebo.

W rozwoju raka gruczołu krokowego istotną rolę odgrywają również androgeny. Kastraci i mężczyźni z niedoczynnością przysadki (niedobór LH i FSH) bardzo rzadko chorują na nowotwór stercza. Hormonozależność jest powszechnie wykorzystywana w terapii raka gruczołu krokowego.

Dziedziczny rak gruczołu krokowego – genetyka 

W ciągu ostatnich 20 lat pojawiło się wiele dowodów na to, że rak gruczołu krokowego powoduje wiele genów podatnych na interakcje z czynnikami hormonalnymi i środowiskowymi. Chociaż znanych jest coraz więcej czynników genetycznych wpływających na ryzyko zachorowania na raka gruczołu krokowego to wydaje się, że do objawienia się choroby jest prawdopodobnie potrzebny bodziec środowiskowy. Świadczy o tym wyraźne zróżnicowanie poziomu częstości zachorowań i umieralności w różnych regionach geograficznych.

Jednym z typów raka gruczołu krokowego jest postać prawdziwie dziedziczna, która pojawia się w młodym wieku i dotyka członków tej samej rodziny. Zgodnie z danymi szacunkowymi odpowiada za 5-10% nowotworów prostaty, a wśród osób w młodym wieku (poniżej 55 roku życia) występuje u 30-40% przypadków.

Dodatni wywiad rodzinny jest głównym czynnikiem ryzyka rozwoju raka stercza. Ryzyko to jest większe, jeśli nowotwór stercza rozpoznano w młodszym wieku lub dotknął trzech lub więcej członków rodziny. Mężczyzna, który ma jednego bliskiego krewnego z rakiem gruczołu krokowego, na przykład ojca lub brata, jest dwa razy bardziej narażony na zachorowanie na dziedziczną formę raka prostaty, a jeśli dotyczy to dwóch bliskich męskich krewnych, ryzyko zachorowania wzrasta pięciokrotnie.

Istotnym obciążeniem genetycznym jest wystąpienie raka gruczołu krokowego u członków najbliższej rodziny. Ryzyko zachorowania wzrasta wtedy 2-3 krotnie. Jeżeli choroba wystąpiła u dwóch lub więcej krewnych pierwszego stopnia, to ryzyko wzrasta do 5-11 razy.

Zgodnie z danymi literaturowymi, nie udało się do tej pory jednoznacznie ustalić korelacji pomiędzy mutacjami w konkretnych genach, a występowaniem przypadków dziedzicznego nowotworu gruczołu krokowego. Problem stanowią częste zachorowania na sporadycznego raka gruczołu krokowego, duża heterogenność genetyczna, przypadkowe występowanie tego nowotworu u różnych członków rodziny, a także późny wiek zachorowania. W ostatnich latach zidentyfikowano kilka dziedzicznych zmian genetycznych, które mogą predysponować do rozwoju raka gruczołu krokowego.

Znaleziono 6 miejsc w genomie, w obszarze których mutacje mogą sprzyjać wystąpieniu tego nowotworu. Do tej pory udało się ustalić sekwencje dwóch genów z tych obszarów: RNASEL oraz ELAC2. Według badań na populacji polskiej, istnieje związek pomiędzy nosicielstwem mutacji konstytucyjnych genów BRCA1, CHEK2 i NBS1, a zwiększonym ryzykiem zachorowania na nowotwór prostaty. Mutacje skracające białko CHEK2 (1100delC i IVS2+1G>A) zwiększają ryzyko wystąpienia raka gruczołu krokowego ok. 2,5-krotnie, a ich częstość w polskiej populacji wynosi 1%. Wśród nosicieli mutacji I157T genu CHEK2 ryzyko wzrasta około 1,7-krotnie, a częstość jej występowania szacuje się na 5% osób w populacji polskiej.

Zmiany w genie BRCA1 ( C61G oraz 4153delA) zwiększają ryzyko nowotworu prostaty 3,6-krotnie, z częstością występowania 0,2% w populacji ogólnej. Nosicielstwo mutacji 657del5 genu NSB1 powoduje wzrost ryzyka zachorowania ok. 4,5-krotnie, przy częstości jej występowania 0,5% w populacji polskiej.

Pierwsze objawy raka gruczołu krokowego

Rozwój raka gruczołu jest długotrwały. Od momentu wystąpienia pierwszych zmian nowotworowych do ukształtowania się guza o objętości 1 ml mija ok. 10 lat, a podwojenie liczby komórek raka zachodzi po ok. 4 latach.

Nowotwór gruczołu krokowego zaczyna się od drobnych zmian w kształcie i wielkości komórek gruczołu krokowego. Komórki tracą kontrolę nad swym wzrostem i podziałem. Wczesny rak gruczołu krokowego zazwyczaj nie powoduje żadnych objawów. W pierwszych stadiach nowotwór prostaty ogranicza się do stercza, by w dalszym rozwoju naciekać na tkanki, które otaczają gruczoł krokowy i tworzyć przerzuty na węzły chłonne oraz odległe narządy, zwłaszcza przerzuty do kości.

Rak stercza ograniczony do gruczołu krokowego w większości przypadków nie daje specyficznych objawów.  Trudności w oddawaniu moczu – słaby strumień moczu, częstomocz, oczekiwanie na rozpoczęcie mikcji – to objawy łagodnego rozrostu gruczołu krokowego, które mogą ale nie muszą towarzyszyć rozwijającemu się rakowi stercza. Sporadycznie nowotwór gruczołu krokowego może powodować krwiomocz, pieczenie przy mikcji oraz pojawienie się krwi w nasieniu. Objawami choroby przerzutowej są natomiast silne bóle kostne. Czujność onkologiczna w przypadku raka stercza polega na badaniach profilaktycznych wykonywanych w odpowiednim okresie życia. Wytyczne Europejskie zalecają ocenę PSA u chorych po 50 roku życia i 45 roku życia jeśli rak stercza występował w poprzednich pokoleniach. Badaniu PSA musi towarzyszyć konsultacja lekarska z badaniem stercza przez odbyt – wyjaśnia lek. med. Wojciech Malewski z II Kliniki Urologii CMKP w Europejskim Centrum Zdrowia Otwock.

W bardziej zaawansowanych stanach objawy nowotworu są podobne do symptomów związanych ze stanem zapalnym prostaty tj.: zwiększone parcie na pęcherz, uczucie pieczenia przy oddawaniu moczu częstsze i utrudnione oddawanie moczu, a także krwiomocz.

Towarzyszą mu także takie objawy jak: bóle w podbrzuszu, nietrzymanie moczu, zaburzenia wzwodu, bóle okolicy lędźwiowej oraz krocza, obecność krwi w spermie, bóle oraz krwawienia z odbytu. W miarę zaawansowania choroby chory może odczuwać bóle pleców w okolicach kręgów piersiowych i kości krzyżowej.

Jak wykrywa się raka gruczołu krokowego

Podstawowe postępowanie diagnostyczne nowotworu gruczołu krokowego obejmuje: oznaczenie poziomu markera specyficznego dla prostaty (PSA, prostatę specific antygen), ultrasonografię przezodbytniczą, a także badanie per rectum.

Jednakże wysoki poziom PSA nie jest jednoznaczny z wystąpieniem nowotworu gruczołu krokowego. Podwyższony poziom tego czynnika może być spowodowany innymi przyczynami np. rozrostem lub zapaleniem prostaty. Jest to jednak pierwszy, znaczący sygnał, którego nie wolno lekceważyć.

Jak podkreśla ekspert – lek. med. Wojciech Malewski z II Kliniki Urologii CMKP w Europejskim Centrum Zdrowia Otwock:  diagnostyka raka gruczołu krokowego opiera się obecnie na badaniu stercza przez odbyt oraz ocenie PSA. Kolejnym etapem jest wykonanie biopsji stercza. W przypadku prawidłowego badania przez odbyt oraz PSA nie przekraczającego 10 ng/ml. Wytyczne Europejskie zalecają ocenę ryzyka stwierdzenia raka stercza znaczącego klinicznie przy pomocy dodatkowych badań laboratoryjnych takich jak 4K score oraz PCA3 lub wykonania wieloparametrycznego badania rezonansu magnetycznego stercza. Narzędzia te mają za zadanie zmniejszyć częstotliwość niepotrzebnych biopsji. Zatem badanie PSA jest koniecznym elementem diagnostyki raka stercza nie zwalniającym jednak lekarza z badania klinicznego i wzięcia pod uwagę dodatkowych badań przed podjęciem decyzji o biopsji i dalszym leczeniu.

Leczenie raka gruczołu krokowego

Raka gruczołu krokowego (zarówno postaci sporadycznej, jak i dziedzicznej) uznaje się współcześnie za jeden z największych problemów medycznych. Wśród specjalistów brakuje consensusu odnośnie optymalnego leczenia raka stercza. Każdy chory powinien być dokładnie poinformowany o istocie choroby, możliwych opcjach leczenia raka prostaty i ewentualnym ryzyku skutków ubocznych terapii. Wybór postępowania powinien być ustalony wspólnie z chorym przez urologa, onkologa i radioterapeutę.

Największą trudność i problematyczność w postępowaniu terapeutycznym z rakiem gruczołu krokowego sprawia długi okres czasu od stwierdzenia miejscowo niezaawansowanego raka do czasu jego niebezpiecznej progresji. W sytuacji gdy chory jest już w podeszłym wieku, z dodatkowymi schorzeniami, to leczenie obarczone dużymi skutkami ubocznymi nie zawsze jest akceptowane. W takich przypadkach stosuje się metodę „obserwuj i czekaj”. Innym rozwiązaniem stosowanym w ostatnich latach jest „aktywne monitorowanie”. Oznacza ono decyzje o nienatychmiastowym leczeniu pacjenta, ale aktywnym monitorowaniu i obserwacji oraz radykalnym leczeniu raka prostaty w przypadku pierwszych danych o progresji guza.

Leczenie dziedzicznej oraz sporadycznej postaci nowotworu gruczołu krokowego jest identyczne jak nowotworu o charakterze sporadycznym. Lekarz na podstawie wyników badań oraz obserwacji dobiera najskuteczniejszą metodę dla każdego pacjenta.

Leczenie raka gruczołu krokowego w zależności od stopnia zaawansowania choroby jest to:
  • prostatektomia polegająca na usunięciu samej prostaty lub usunięciu prostaty wraz z otaczającymi ją tkankami (radykalna prostatektomia) z dostępu nadłonowego, kroczowego lub metodą otwartą lub laparoskopową;
  • dwa typy radioterapii: wewnętrzna radioterapia (brachyterapia), gdzie radioizotop zostaje operacyjnie umieszczony wewnątrz gruczołu krokowego oraz zewnętrzna radioterapia, w której komórki nowotworowe są napromieniane z pól zewnętrznych;
  • terapia hormonalna polegająca na zmniejszeniu oddziaływania androgenów na gruczoł prostaty i wytworzeniu blokady androgenowej;
  • inne (eksperymentalne) metody leczenia raka gruczołu krokowego takie jak: kriochirurgia, HIFU (leczenie skupione wiązką ultradźwiękową o wysokiej intensywności) oraz leczenie z wykorzystaniem Nanoknife.

Najskuteczniejszym sposobem na radykalne i trwałe wyleczenie nowotworu gruczołu krokowego jest szybkie rozpoznanie choroby i rozpoczęcie postępowania na możliwie wczesnym etapie zaawansowania nowotworu stercza.

Dlatego tak ważną rolę odgrywa diagnostyka polegająca na regularnym badaniu urologicznym, zachowanie czujności onkologicznej oraz oznaczanie stężenia PSA we krwi.

 

„Rak gruczołu krokowego – leczenie, dziedziczenie, profilaktyka”, mgr inż. biotechnologii Marlena Wolek z Centrum Badań DNA w Poznaniu, współpraca Jarosław Gośliński zwrotnikraka.pl, konsultacja: lek. med. Wojciech Malewski, bibliografia: Dziedziczny rak gruczołu krokowego, Marta Heis, Olga Haus.; Zarys diagnostyki nowotworów złośliwych oraz opieki w trakcie i po leczeniu onkologicznym, M. Pawlicki, J.Legutko, 2013.; Nowotwory układu moczowo-płciowego, J.Jassem, M.Krzakowski, Gdańsk 2013.; Genetyka kliniczna raka prostaty, Cezary Cybulski, Bartosz Gliniewicz, Andrzej Sikorski, Jan Lubiński.; Dziedziczny rak gruczołu krokowego, Barbara Wysocka, Jacek Jassem,; Onkologia dla studentów i lekarzy, R Kordek, Gdańsk 2013.; Genetic analysis of the principal genes related to prostate cancer: A review, Alvarez-Cubero MJ, Saiz M, Martinez-Gonzalez LJ, Alvarez JC, Lorente JA, Cozar JM.