Jak podaje Krajowy Rejestr Nowotworów, rak jelita grubego jest trzecim najczęściej występującym na świecie nowotworem wśród populacji męskiej i drugim wśród populacji kobiet. Większość zachorowań obserwuje się po 50 roku życia, a ryzyko rozwoju choroby wzrasta wraz z wiekiem. Naukowcy zidentyfikowali wiele czynników mogących przyczyniać się do powstawania raka jelita grubego.
Okazuje się, że niektóre z tych czynników można niwelować i kontrolować poprzez świadome odżywiane i zdrową dietę, regularną aktywność fizyczną czy rezygnację z palenia tytoniu. W 2008 roku Parlament Europejski ustanowił marzec jako Miesiąc Świadomości Raka Jelita Grubego.
Jak tłumaczy dr n. med. Naser Dib, specjalista chirurg z Oddziału Chirurgii Onkologicznej Europejskiego Centrum Zdrowia Otwock: Powstawaniu i zachorowaniu na raka jelita grubego sprzyjają: zaburzenia genetyczne, predyspozycje dziedziczne, czynniki środowiskowe (niewłaściwa dieta, niska aktywność fizyczna, otyłość, spożywanie alkoholu, palenie tytoniu), polipy gruczolakowe w jelicie grubym, napromienianie miednicy małej w przeszłości czy nieswoista zapalna choroba jelit. Rodzinne zachorowania na nowotwory złośliwe, takie jak rak jelita grubego, rak endometrium (błony śluzowej macicy), rak piersi, rak jajnika i rak prostaty również zwiększają ryzyko zachorowania na raka jelita grubego.
Korzystając z tej okazji, pragniemy promować profilaktykę oraz czujność onkologiczną dotyczącą tego groźnego nowotworu.
Miesiąc Świadomości Raka Jelita Grubego
Chorzy z nowotworami rozpoznanymi we wcześniejszych stopniach zaawansowania mają istotnie większe szanse na wyleczenie. Warunkiem sukcesu jest zachowanie tzw. „czujności onkologicznej”, która powinna obowiązywać zarówno społeczeństwo jak i lekarzy. Dla pacjentów wyraża się ona znajomością podstawowych objawów choroby nowotworowej i natychmiastowym zgłaszaniem się do lekarza w wypadku wystąpienie niepokojących symptomów.
Najczęstsze objawy raka jelita grubego to: bóle brzucha (występują w 44% przypadków) zmiana rytmu wypróżnień (43%) krew w stolcu (40%) osłabienie ogólne (20%) niedokrwistość bez innych objawów ze strony przewodu pokarmowego (11%) utrata mady ciała i osłabienie (6%).
W 2008 roku Parlament Europejski ustanowił marzec jako Miesiąc Świadomości Raka Jelita Grubego.
Objawy chorobowe raka jelita grubego są zależne od odcinka jelita, w którym umiejscowiona jest zmiana.
- zmiana w okolicy wstępnicy, czyli w prawej połowie jelita grubego daje następujące objawy: stolec zmieszany z krwią lub ciemny, bóle w prawym podbrzuszu, wyczuwalny guz w prawej połowie jamy brzusznej, niedokrwistość.
- Zmiana w okolicy poprzecznicy daje następujące objawy: stolec zmieszany z krwią, bóle w centrum jamy brzusznej, niedokrwistość.
- Zmiana zlokalizowana w zstępnicy, czyli w lewej części jelita grubego: biegunki na przemian z zaparciami, jasnoczerwona krew na powierzchni stolca, zmienne pory wypróżnień, kolki, wzdęcia, stolec wąski (ołówkowaty).
- Zmiana zlokalizowana w końcowym odcinku jelita grubego, czyli w esicy lub odbytnicy daje następujące objawy: domieszka jasnoczerwonej krwi pokrywająca stolec, uczucie niepełnego wypróżnienia, kolka jelitowa z potrzebą wypróżniania, bóle brzucha, bóle krocza.
– Należy pamiętać, że pojawienie się przynajmniej jednego z wymienionych objawów wymaga wykonania badań. Szczególnie nie wolno bagatelizować pojawienia się krwi w stolcu. Żaden z wymienionych powyżej objawów nie może być zbagatelizowany ani przez pacjenta ani przez lekarza – przestrzega dr n. med. Naser Dib, specjalista chirurg z Oddziału Chirurgii Onkologicznej Europejskiego Centrum Zdrowia Otwock.
ZAJRZYJ: PROFILAKTYKA NOWOTWORÓW
Diagnostyka i wczesne wykrywanie raka jelita grubego
Badanie i kontrola stanu jelita grubego może być przeprowadzone różnymi metodami – na podstawie analizy kału na krew utajoną, sigmoidoskopii, klasycznej kolonoskopii, ale i metod eksperymentalnych takich jak kolonoskopia wirtualna czy badanie kapsułą endoskopową.
Większość lekarzy uznaje za najlepsze i preferuje badanie jelita grubego za pomocą kolonoskopii. Metoda ta cechuje się dużą czułością i specyficznością. Pozwala wykryć stany przedrakowe – gruczolaki, które występują u 25% osób po 50 roku życia. Olbrzymią zaletą kolonoskopii jest fakt, że pozwala jednocześnie usuwać polipy i prowadzi do realnego spadku zapadalności na zaawansowane nowotwory jelita grubego.
W Polsce istnieje formalny Program Badań Przesiewowych w kierunku raka jelita grubego. Program skriningowy finansowany ze środków państwa funkcjonuje od 2000 roku i polega na bezpłatnym wykonywaniu jednorazowej kolonoskopii u osób w wieku 50-65 lat oraz w wieku 40-65 lat, gdy występuje dodatni wywiad rodzinny w kierunku raka jelita grubego.
Warto również wspomnieć o badaniu krwi utajonej w kale. Ten rodzaj badania jelita grubego może być oparty na teście gwajakolowym (gFOBT), który można wykonać w warunkach domowych lub na teście immunohistochemicznym (FIT), który wykonuje się w laboratoriach. W toku testów należy pobrać dwie próbki z trzech kolejnych stolców. Niestety nie jest to metoda doskonała. Wiele gruczolaków, a nawet raków, może zostać przeoczona w tych testach, ponieważ zmiany te zwykle nie krwawią w czasie wykonywania testów.
Badania genetyczne są również ważnym elementem profilaktyki raka jelita grubego, szczególnie w kontekście osób należących do grup zwiększonego ryzyka zachorowania.
Jak tłumaczy dr n. med. Naser Dib, specjalista chirurg z Oddziału Chirurgii Onkologicznej Europejskiego Centrum Zdrowia Otwock: Badanie genetyczne polega na analizie DNA pacjenta przy pomocy technik laboratoryjnych w celu odczytania zawartych w nim informacji. Dzięki jego wykonaniu można m.in. sprawdzić, czy w naszym materiale genetycznym obecne są zmiany predysponujące do zachorowania na różne choroby, a także określić nosicielstwo nieprawidłowości, które nie powodują żadnych objawów u rodzica, a mogą prowadzić do rozwoju poważnych schorzeń u potomstwa.
Rak jelita grubego – badania genetyczne
- Choroba nowotworowa jelit może rozwijać się nie dając żadnych widocznych i odczuwalnych oznak. Zmiany mogą być wcześniej ustalone tylko na podstawie badań specjalistycznych wykonywanych w oparciu o nowoczesną technologię.
- Przygotowując się do spotkania z lekarzem, trzeba zebrać dokładne informacje o zachorowaniach w rodzinie z linii żeńskiej i męskiej.
- Osoby, które zachorowały na chorobę nowotworową, ustalając ryzyko genetyczne choroby działają nie tylko dla dobra innych członków rodziny. Informacja genetyczna otwiera choremu dostęp do możliwości indywidualnej (dopasowanej do konkretnej osoby) prewencji i leczenia.
- Konsultacje genetyczne trwają krótko – pierwsze spotkanie to rozmowa, wywiad lekarski oraz pobranie krwi do badań genetycznych, na drugim spotkaniu lekarz na podstawie wyników badań określa ewentualne ryzyko choroby nowotworowej i ustala plan profilaktyki.
- Badania genetyczne raka jelita grubego wykonuje się w wielu poradniach i laboratoriach w Polsce (np. w onkologicznych poradniach genetycznych), potrzebne jest skierowanie od lekarza rodzinnego.
PRZEJDŹ DO: PRZERZUTOWY RAK JELITA GRUBEGO
Znaczenie diety w prewencji rak jelita grubego
Żadna konkretna dieta, ani szeroko pojęty styl życia, nie zagwarantują nam ochrony przed rozwojem choroby nowotworowej. Przestrzeganie pewnych zasad i reguł może jednak znacząco zmniejszyć prawdopodobieństwo zachorowania.
Choć związek pomiędzy sposobem odżywiania się, a rozwojem guza nowotworowego jest bardzo złożoną zależnością, to obecnie uważa się, że dieta uboga w błonnik pokarmowy oraz wapń, a równocześnie wysokokaloryczna i bogata w tłuszcz predysponuje do rozwoju raka jelita grubego. Jak komponować codzienny jadłospis, aby stanowił barierę ochronną przed chorobą?
Ważną rolę odgrywa regularność spożywanych posiłków oraz ich odpowiednie zbilansowanie w stosunku do aktualnej potrzeby organizmu. Każdego dnia należy spożywać minimum pięć porcji różnych warzyw i owoców (500g) – do każdego głównego posiłku oraz jako przekąskę. Warzywa i owoce stanowią cenne źródło naturalnego błonnika pokarmowego oraz witamin i związków o właściwościach przeciwutleniających.
Podstawę diety powinny stanowić produkty pełnoziarniste (tj. wytworzone z całych nasion zbóż): pieczywo razowe, kasze, ryż, pełnoziarniste makarony oraz płatki zbożowe. Produkty z pełnego przemiału są bogatsze w błonnik, niektóre witaminy i minerały aniżeli produkty z mąki oczyszczonej. Dzięki zdolności pęcznienia błonnik pokarmowy zwiększa objętość stolca, zmniejszając w ten sposób stężenie wszelkich możliwych kancerogenów w jelitach.
Korzystne działanie błonnika w diecie związane jest ze również związaniem potencjalnych karcinogenów w świetle jelita, wiązaniem wtórnych kwasów żółciowych, obniżeniem pH stolca, i korzystnym wpływem na florę bakteryjną jelita grubego. Dzięki przyspieszonemu wydalaniu skraca się czas kontaktu niebezpiecznych substancji z błoną śluzową jelita. Należy bezwzględnie ograniczyć spożycie oczyszczonych węglowodanów znajdujących się m.in. w słodyczach, słodzonych płatkach zbożowych oraz pieczywie cukierniczym.
W toku przeprowadzonych badaniach wykazano, że nadmierne spożycie czerwonego mięsa (więcej niż 500g tygodniowo) oraz przetworzonych wędlin może istotnie zwiększyć ryzyko zachorowania na raka jelita grubego. Zamiast wołowiny, wieprzowiny czy baraniny należy wybierać chude gatunki mięs (np. drób), ryby oraz nasiona roślin strączkowych.
Niekorzystny wpływ czerwonego mięsa związany jest nie tylko z tłuszczem oraz cholesterolem, ale również z obecnością dużych ilości hemu (składnik hemoglobiny zawierający żelazo, nadający mięsu kolor czerwony). Hem może drażnić oraz uszkadzać śluzówkę jelita grubego, a także stymulować bakterie znajdujące się w dolnej części przewodu pokarmowego do produkcji substancji o charakterze rakotwórczym.
Należy pamiętać, że ważny jest nie tylko rodzaj spożywanego, ale również sposób jego obróbki kulinarnej. Mięso zaleca się piec w folii, rękawie czy naczyniu żaroodpornym lub gotować, a nie smażyć na patelni z dodatkiem tłuszczu czy grillować. Powstawaniu raka jelita grubego może sprzyjać nadmierne spożycie soli, cukru oraz substancji znajdujących się w wędzonych rybach. Obecnie uważa się, że dieta śródziemnomorska oraz dieta DASH mogą mieć zastosowanie w profilaktyce raka jelita grubego i odbytnicy.
Nie mniej ważny jest rodzaj spożywanych napojów. Należy unikać sztucznie dosładzanych soków czy napojów owocowych, najbardziej wartościowa jest woda niegazowana lub lekkie napary z herbat. Ważne, aby pić minimum 2 litry w ciągu doby. W codziennym jadłospisie powinny znaleźć się również świeżo wyciskane soki owocowe, warzywne lub owocowo-warzywne.
Ponadto coraz więcej badań wskazuje na istotną rolę wapnia i witaminy D w ochronie przed rakiem jelita grubego albo poprzedzającym jego wystąpienie gruczolakiem. Okazuje się, że witamina D przyjmowana w dawkach 1000 jednostek międzynarodowych na dobę może zmniejszyć nawet o blisko 50% wystąpienie raka jelita grubego i odbytnicy.
Należy pamiętać, że optymalną formą pozyskiwania cennych związków i składników odżywczych jest w pierwszej kolejności żywność, a dopiero potem suplementy. Jak podkreśla prof. Mirosław Jarosz, dyrektor Instytutu Żywności i Żywienia w Warszawie – zbyt mała ilość np. selenu czy folianów w diecie może sprzyjać rozwojowi raka jelita grubego, ale nadmierna także. W tym kontekście tak ważne jest, aby zachować zdrowy umiar i odpowiednie zbilansowanie w komponowaniu codziennej diety profilaktycznej.
Na chwilę obecną brakuje wiarygodnych i powtarzalnych dowodów, że nadmierne spożycie alkoholu istotnie zwiększa ryzyko rozwoju raka jelita grubego. Jednak według niektórych badań, ryzyko rozwoju raka jelita grubego i odbytnicy jest dwa razy większe wśród mężczyzn pijących ≥ 150ml alkoholu w ciągu tygodnia niż wśród mężczyzn pijących go mniej.
W największym stopniu za rakotwórczy efekt picia najprawdopodobniej odpowiada aldehyd octowy, będący toksycznym produktem trawienia etanolu, gdyż to całkowita ilość spożywanego alkoholu, a nie jego rodzaj ma potencjalny wpływ na rozwój raka. Dodatkowo palenie papierosów potęguje działanie alkoholu. Pamiętaj: Jeżeli pijesz napoje alkoholowe, ogranicz ich konsumpcję, nie pij więcej niż 1 porcję (kobiety) lub 2 porcje (mężczyźni) alkoholu dziennie.
PRZEJDŹ DO: WSPARCIE ŻYWIENIOWE W CHOROBIE
Aktywność fizyczna w profilaktyce raka jelita grubego
W profilaktyce raka jelita grubego bardzo ważne jest utrzymanie właściwej masy ciała przez całe życie, poprzez prowadzenie zbilansowanego sposobu odżywiania oraz zażywanie regularnej aktywności fizycznej. Nadwaga oraz otyłość są powiązane ze zwiększonym rozwojem raka jelita grubego.
Jednym ze sposobów samokontroli stanu odżywienia jest wskaźnik ciała BMI (Body Mass Index), dzięki któremu możemy orientacyjnie sprawdzić, czy nasza masa ciała jest prawidłowa. Aby wyliczyć wskaźnik BMI, należy podzielić swoją masę ciała w kilogramach przez wzrost w metrach podniesiony do kwadratu.
BMI= masa ciała [kg] : wzrost [m]2
Interpretacja wskaźnika BMI:
BMI < 18.5 – niedożywienie (niedowaga)
BMI w przedziale 18.5-24.9 – prawidłowa masa ciała (norma)
BMI w przedziale 25.0-29.9 – nadwaga
BMI ≥30 – otyłość
Jeżeli wskaźnik BMI wskazuje nadwagę bądź otyłość, może to stanowić niekorzystny czynnik prognostyczny w kierunku zwiększonego ryzyka rozwoju raka jelita grubego. Aby zapobiec przyrostowi masy ciała w pierwszej kolejności należy wprowadzić racjonalny sposób odżywiania, a następnie zwiększyć codzienną aktywność fizyczną.
Dane naukowe pokazują, że wysiłek fizyczny może zmniejszyć ryzyko szeregu nowotworów, w tym raka jelita grubego. Regularny i zaplanowany wysiłek fizyczny pomaga w utrzymaniu właściwej masy ciała.
Osoby dorosłe powinny uprawiać co najmniej 30 minut przez 5 dni w tygodniu wysiłek fizyczny o umiarkowanej lub dużej intensywności, jednak bardziej pożądane jest 45-60 minut celowej aktywności fizycznej. Dzieci i młodzież powinny uprawiać co najmniej przez 60 minut dziennie, przez 5 lub więcej dni w tygodniu, wysiłek fizyczny o umiarkowanej lub dużej intensywności.
Dawka ruchu, poza efektem wyszczuplającym, zapewnia działanie antynowotworowe. W czasie ćwiczeń fizycznych mięśnie się kurczą, aby pobudzić ciało do ruchu, a to oczywiście wymaga dostarczenia energii. Mięśnie czerpią energię do pracy ze spalania glukozy endogennej, czyli wcześniej zmagazynowanej w ciele, lub z cukru egzogennego dostarczanego wraz z pożywieniem.
Aktywność fizyczna jest najskuteczniejszym sposobem wyrugowania odkładającego się w organizmie nadmiaru cukru i tłuszczów. Nadwaga sprzyja wystąpieniu raka ponieważ modyfikuje w organizmie wiele parametrów biochemicznych bezpośrednio wpływających na metabolizm komórek nowotworowych. Otyłość – zwłaszcza brzuszna – powoduje odbiegające od normalnych wartości stężenie hormonów i czynników wzrostu, które mogą sprzyjać rozwojowi komórek nowotworowych.
Intensywna aktywność fizyczna obniża ryzyko zachorowania na raka jelita grubego, zwłaszcza jeśli w rodzinie już ktoś chorował wcześniej ten typ nowotwory. Dodatkowo ruch reguluje pracę układu pokarmowego, przyspiesza wypróżnienia, a dzięki temu substancje zawarte w niestrawionym pokarmie, z których część może inicjować zmiany nowotworowe, szybciej opuszczają jelita. Wysiłek fizyczny ogranicza także stany zapalne w jelicie grubym, które również do pewnego stopnia mogą przyczyniać się do rozwoju raka.
Mimo, iż wysiłek fizyczny ma duże znaczenie w prewencji chorób nowotworowych, to należy pamiętać, że każda aktywność powinna być odpowiednia do wieku i realnych możliwości każdego człowieka. Aby uchronić się przed chorobą nowotworową warto też unikać siedzącego trybu życia i wprowadzić zdrowe nawyki takie jak: chodzenie po schodach zamiast używania windy, zamiana samochodu na rower, aktywne spędzanie czasu z rodziną i przyjaciółmi np. jazda na nartach, taniec, basen.
Ciekawą alternatywą może być również noszenie w torebce lub plecaku krokomierza, i pomiar wykonywanej w ciągu dnia liczby kroków.
PRZEJDŹ DO: NOWOTWORY UKŁADU POKARMOWEGO